17
Маусым
Үкімет пен Есеп комитетінің 2015 жылға бөлінген республикалық бюджеттің орындалуы туралы Есебі бойынша А.Перуашевтың сөзі
Парламент Палаталарының бірлескен отырысы, 2016 жылдың, 17 маусымы.
Құрметті әріптестер
Белгілі болғандай, оң деп аталатын «шынайы» көріністе 1,2%-ды сақтап қалатын, ЖІӨ өсу қарқынының төмендеуі мұнай мен металдардың әлемдік бағасының құлдырауын алдын-ала анықтады.
Сонымен қатар, АҚШ долларына шаққанда, ЖІӨ шамамен 44%-ға қысқарды.
Өте маңыздысы, жұмыссыздықтың деңгейі 5% деңгейде сақталуы, халықтың ақшалай табыстары орныққан, мемлекеттің әлеуметтік міндеттемелері сәтті орындалуда.
Алайда, оң үрдістерге төрт дүркін (!) болжамын нақтылау аясында қол жеткізілді.
Дегенмен, бюджеттің макрокөрсеткіштерінің бірқатар елеулі алшақтарына жүргізілген түзетулер алдын ала алмады.
Мәселен, Есеп Комитетінің бағалауы бойынша, ЖІӨ-нің номиналды көрсеткіште жоспарлы маңызы бар қарашаның түзетулерінен 823 млрд. тенгеден төмен қалыптасты, дегенмен әлемдік орташа жылдық мұнай (Brend маркалы) бағасы 2015 жылы болжамды 50 АҚШ долларынан асты және 52,4 доллар құрады.
Парадоксалді айқын жағдай, тіпті күтілген мұнайдың жоғары бағасына қарамастан ЖІӨ-нің өсуінің төмендеуі.
Осындай зор айырмашылықтардың көзі, біздің ойымызша, болжамды әзірлеу кезіндегі факторлардың жеткіліксіз талдауы болып табылады.
Біздің ойымызша, Есепте ұсынылып отырған бұл деректер, қарапайым факт констатациясымен ғана шектелмеу керек, сондай-ақ қалыптасқан үрдістердің сыни талдау себептерін қамтуға міндетті. Әйтпесе қандай дәрежеде жағдай объективті болып табылады, ал қандай дәрежеде министрліктер мен ведомстволардың кемшіліктеріне байланысты екенін бағалау мүмкін емес.
Есеп комитетінің Есебінде тіркелген:
- ЖІӨ құрылымындағы салалардың қайта өңдеу үлесін азайту жалғасы 2015 ж. 9,9% - ға дейін.( 2010-2013жж. салыстырғанда 10,4-10,8%,);
- экспорттың төмендеуі 42% - ға және импорттың 27% - ға, сондай-ақ ағымдағы шоттардың төлемдер балансының теріс сальдо қалыптастыру мөлшерінде - 5,8 млрд. АҚШ доллары;
- елдің сыртқы мемлекеттік қарызының ұлғаюы - соңғы 3 жылда 5 (!) есе.
Сонымен қатар, соңғы бес жыл ішінде республикалық бюджеттің кірістер құрылымында салықтық түсімдерін алмастыруда тұрақты үрдісі байқалады - Ұлттық қордан және төмен тұрған бюджеттерден трансферттермен көрсетіледі. Сонымен, егер 2011ж. кірістерден 29.8 % трансферттер құраса, онда 2015 жылы қазірдің өзінде олардың үлес салмағы 42.9%! құрады.
Бұл фактілерді Ұлттық қорының тағдыры үшін негізделген алаңдаушылық тудырады, өйткені олар, біз қазірдің өзінде негізінен болашақ ұрпақ үшін құрылған жинақтауларды 'жеп жатырмыз',- дейді. Мұндай үрдістер кезінде Ұлттық қордың қаражаты қанша жылға жетеді?,- деп сандар күмәндануға мәжбүрлейді.
Мүмкін, осыған байланысты ұлттық қордың Тұрақтандыру бөлігін бөлу қажеттілігі бар, қазіргі секілді дағдарыстық жағдайларда оның қаражатын іске қосыла алар еді; және - Жинақтаушы бөлігінің (былайша айтқанда 'дамыту қоры'), ол ағымдағы бюджетті қаржыландыруға жұмсауға ешбір жағдайда болмайды.
Мысалы, Норвегияның ең табысты Мұнай қорында Қордың капиталының өзін қозғамай, таза инвестициялық кірісінің сомасынан ғана қаражатты жұмсау рұқсат етіледі.
Біздің ойымызша, бұл ұлттық қорының қаражаттарына, сондай-ақ БЖЗҚ қаражаттарына қатынасы бар болса, біздің жағдайда да ұқсас талаптар болуы мүмкін және қажет.
Сонымен қатар, осы саладағы көптеген проблемалар туралы Есеп комитетінің деректері куәландырады және қаржылық тәртіп сұрақтары бүгін өте шиеленісіп кетті.
Мәселен, квазимемлекеттік сектор субъектілерінің жарғылық капиталдарын мемлекеттің шығыстарын ұлғайтуға 3 есе артуына қарамастан, (2013 ж. 165 млрд. теңгеден 2014 ж. 478,8 млрд. тг дейін), олардың таза табысы кері тепе-тең түрде 2014 жылдың қорытындысы бойынша 34%-ға қысқарды.
Яғни, 2013-14 ж. ж. мемлекеттен алған 700 млрд. теңгеге, республикалық бюджет кірісіне квазигоссектордан соңғы 3 жылда түскен дивидендтер сомасы 7,5 есе аз - 85,1 млрд. тг. Сонда бір оғаш арифметика болып тұр, оның үстіне мемлекет мүддесіне залал.
Бұл ретте мемлекеттік кәсіпорындардың табыстарының бір бөлігін жасыру арқылы күмәнді пайда табу мысалдары көрініп отыр.
Осылайша, аудит нәтижелері бойынша 'Мемсараптама' РМК билігінде таза табысының бір бөлігі төленгеннен кейін, шамамен аударымдар мөлшерінен үш есе асатын қаражат қалған.
Бұл 2 млрд. теңге ақша сомасына дереу мерзімде банктік салымдар ашылды, олар бойынша сыйақылар сомасы 243 млн. тг. құрады.
Ал, сол уақытта бюджетті толтыру үшін фискалдық органдар жаңадан неше түрлі тәсілдерді ойлап табады – мысалы, қарсы әріптестер – кәсіпорындарының тіркеулерін жарамсыз деп тану секілді немесе одан салық салу бойынша есепке қоюдан шығару - адал жұмыс істейтін бизнеске жазасы үшін салықтарды қосымша есептеу.
Егер бюджетке кіретін кірісті ғана емес, сонымен қатар одан шығатын шығыстарды да бақылап отырмаса, бюджетті толтыру мүмкін емес,- деп'Ак жол' фракциясы бірнеше рет ескерткен. Ал соңғысымен проблемалар бары анық.
«Самұрық-Қазына» қорының жарғылық капиталын ұлғайту» Бюджеттік бағдарламасы бойынша 68 АЭА инфрақұрылым объектілерінің 'Қорғас-Шығыс қақпасы' құрылысы аяқталмаған, ал АЭА 'Ұлттық индустриялық мұнай-химия технопаркі' объектілерінің құрылыс жұмыстары бойынша тек 3,5% - ға орындалған.
'Бәйтерек'холдингі бойынша да көп сұрақтар туындайды.
2015 жылдың қорытындысы бойынша барлығы, жарғылық капиталын қалыптастыруға және ұлғайтуға бөлінген, тек 26 квазимемлекеттік сектор субъектілерінің бақылау шоттарындағы қалдықтар сомасы 132 млрд. теңгені құрайды.
Бұның бәрі осындай үрдістердің ауқымды және мемлекеттік кәсіпорындардың төмен қаржылық тәртібі туралы айтады.
Квазимемлекеттік сектор субъектілерімен әкімшілік шығыстары бойынша нормаларының сақтамаған жауапкершілігі Заңнамамен қарастырылмаған.
Сонымен қатар әкімшіліктік бұзушылық туралы Кодекс, квазимемсектор кәсіпорындарына бөлінген қаражатты тиімсіз жұмсауда жауаптылықты көздемейді. Жүздеген миллиардтық мұндай 'бұзақылықтар' үшін ең көбі - бұл тәртіптік жаза, мысалы сөгіс болуы мүмкін. Сондықтан, бұл шығындар бірқатар тіпті қиын болатын жағдайларда өседі.
Біздің ойымызша, мемлекетпен сеніп берілген үлкен қаражаттармен теріс иелігінде тіпті қылмыстық жауапкершілікке және әкімшілік шараларын белгілейтін және осы процестерді реттейтін, бұл тағы бір рет заңдарды әзірлеу қажеттілігін растайды.
Оның үстіне, 'Ақ жол' фракциясы ұлттық компаниялар және мемлекеттік кәсіпорындардың бюджеттерінен құюды тікелей негіздеу қажет – бюджет үшін олардың қайтарымының талаптарына сәйкес деп санайды.
Бұл ой бойынша, квазимемлекеттік компаниялардың секторын құру, нарық қағидаттары негізінде олардың жұмысы ескеріледі, яғни өз пайдасы. Жекешелендіруді кең ауқымды екінші толқынын өткізу туралы мемлекет Басшысының тапсырмасын іске асыру ең оңтайлы шешім болып табылады.
Сол уақытта, осы сегментінде қордаланған проблемаларды ескере отырып, сондай-ақ ұлттық холдингтер мен компаниялардың бюджеттерін, Парламентпен қарау және бекітуге жататын республикалық бюджетке қосу, олардың есебінің міндетті түрде орындалуы дұрыс болар еді, деп санайды.
Мемлекеттік органдарда да 2015 жылғы бюджеттік бағдарламаларды орындау бойынша проблемалардың бары байқалды. Мысалы, 'Ақпараттық Қазақстан – 2020' бағдарламасының жүзеге асыру қорытындысы бойынша, анықталған қаржылық бұзушылықтар сомасы 145 млрд. тг. -ні құрады.
'Жергілікті қамтуды дамытуға жәрдемдесу' бағдарламасы бойынша түпкілікті нәтижелерге қол жеткізілмеген. Сонымен қатар, мемлекеттік сатып алуда қазақстандық қамтуы 8% төмендеді.
Құрылыс істері жөніндегі Комитеті Бойынша, ҰЭМ жер ресурстарын басқару комитеті және тұрғын үй-коммуналдық шаруашылығымен 32,7 млрд. тг сомада қаржылық бұзушылықтар анықталған.
'Қабілеттіліктік бәсекенің жаһандық индексі' рейтингінде Қазақстан үшін осындай 'бизнесті ашудағы рәсімдердің саны' деген маңызды көрсеткіші орындалмады. Ол бойынша жоспарланған 43 орынның орнына, 2013 ж салыстырғанда 10 позицияға түсіп, ел тек 57-ші орынға ие болды.
Тағы да сол сияқтылар.
Сонымен қатар, Бюджеттің атқарылуы туралы Үкіметтің Есебіне Түсіндірме жазбада, мемлекеттік органдардың бірінші басшыларының жауапкершілігін және бюджеттік бағдарламалардың басшыларының тікелей және түпкілікті нәтижелерге жеткізілмегені кіргізілуіне байланысты бағытталған Бюджет кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізілді делінген.
Бүгін бюджеттік бағдарламалардың нәтижелеріне қол жеткізілмей қалғаны туралы аз мысалдар келтірілген жоқ.
Және бірінші басшыларының жауапкершілігінің талабы қалай жүзеге асырылды?
Бюджеттік қаражатты игеру мониторингі қорытындысы бойынша орталық мемлекеттік органдар бойынша 24 адам жауапқа тартылған, оның ішінде тәртіптік жауапкершілікке 1 адам тартылды, қалғандары сөгіс, ескертулер алды және т. б...
Жергілікті атқарушы органдарда 29 адам жазаланды, соның ішінде 3 адам атқарып отырған лауазымынан босатылды, қалғандарына сондай-ақ, сөгіс және ескертулер жарияланды.
Бұл ретте министрліктердің бірінің басқармасының басшысы және техникалық-пайдалану бөлімінің бастығы үйреншікті тілмен айтқанда - провинциалды жоғары оқу орнының завхозы (!) бұзылған бағдарламалардың және миллиардтарды тиімсіз пайдаланғаны үшін жазасын өтеуде ең жоғары қызметтегі шенеуніктер болып табылды.
Сонымен, Түсіндірме жазбада айтылған бірінші басшылары қайда? Неге олар меморандумдар мен өз қарамағындағы қызметкерлерінің артына жасырынады?
Бұл жерде жеке меморандумдарға сілтемелердің қабылдануы мүмкін емес, өйткені ешқандай меморандумдар Бюджет кодексінің талаптарын жоғары емес.
Құрметті әріптестер,
Біз тек қана қаралып отырған құжаттың ауырсыну нүктелерін белгіледік. Оларды түзету бойынша неғұрлым егжей-тегжейлі тәсілдерін әзірлеуде жауапты мемлекеттік органдар мүмкіндік пен тілек табады деп үміттенеміз.
Назарларыңызға рахмет.
