«Ақ жол» демократиялық партиясының Конституциялық реформаны одан әрі дамыту және тереңдету жөніндегі ұсыныстары

«Ақ жол» демократиялық партиясының Конституциялық реформаны одан әрі дамыту және тереңдету жөніндегі ұсыныстары

А.Перуашев, 29 қыркүйек 2022 ж.

Президент Қ.Тоқаевтың Конституциялық реформасын одан әрі дамыту және тереңдету жөніндегі бұл ұсыныстар 2022 жылдың 16 наурыздағы Жолдауына, сондай-ақ Мемлекет басшысының кейінгі бірқатар аса маңызды бастамаларына негізделген (2022 жылдың 6 маусымдағы референдум қортындысы бойынша үндеуі, 2022 жылдың 1 қыркүйегіндегі Қазақстан халқына Жолдауы және т.б.). 

Бұл пакетті әзірлеудің мақсаты – реформалардың белгіленген қарқынын қолдау, қоғамның үмітін растау және мемлекеттік аппараттың консервативті бөлігінің және өзгерістерге қарсыластардың ықпал ету топтарының Президент бастамаларына саботаж жасауына жол бермеу.

Ұсыныстар пакетін «Ақ жол» ҚДП фракциясы 2022 жылғы 22 шілдеде Үкіметке, содан кейін 2022 жылғы қыркүйекте Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің жұмыс тобына, Мемлекет басшысының 2022 жылғы 16 наурыздағы Қазақстан халқына Жолдауын (конституциялық реформа) іске асыру жөніндегі заң жобасын талқылау барысында ресми түрде жолдады. Екі жағдайда да біздің барлық ұсыныстарымызды Үкімет те, сондай-ақ парламенттік көпшілік те («Аманат» және «Халықтық» партияларының фракциялары, яғни, бұрынғы нұротандықтар мен коммунистер) қабылдамады.

Осыған қарамастан, демократия мен саяси жүйені одан әрі дамыту үшін заңдарға осы түзетулердің қажеттілігіне сенімді бола отырып, «Ақ жол» Демократиялық партиясы оларды қабылдауды талап етуді жалғастырады, осыған байланысты кеңірек аудитория үшін (шенеуніктер мен билік партиясының депутаттарынан гөрі) аталмыш түсініктер мен пікірлер әзірленген.

Қ.Тоқаев реформасының бірінші кезеңі жүзеге асырылды, оның аяқталуын кезектен тыс президенттік сайлаудың өткізілуі білдіреді. Басталған реформалар халықты жұмылдырып, қарсыластардың жорамалдарын бейтараптандыруға мүмкіндік берді. Ендігі жерде мемлекеттік аппараттың «селоқостығын» және өзгерістер барысынан қоғамның үміт үзуін болдырмау өте маңызды.

Осыған орай, біз Мемлекет басшысы атап өткен «Күшті Президент – ықпалды Парламент – есеп беретін Үкімет» деген қағидаға сәйкес мемлекеттік жүйені жаңғыртудың келесі кезеңіне өз көзқарасымызды ұсынып отырмыз.

Ұсынылып отырған пакеттің негізгі элементтері мемлекет қызметінің келесі бағыттары болып табылады:

1) Биліктің атқарушы және өкілді тармақтары арасындағы тежеу мен тепе-теңдіктің нақты тетігін қалыптастыру, Парламент пен мәслихаттардың өкілеттіктерін тиісті деңгейге дейін арттыру;

2) Саясатты монополиясыздандыру, парламенттік партиялардың адал бәсекелестігіне жағдай жасау;

3) Мемлекет өмірінің экономикалық негізі ретіндегі мемлекеттік бюджеттің ашықтығы мен толықтығын қамтамасыз ету;

4) Сайлауға және мемлекетке деген халық сенімін арттыру мақсатында сайлау заңнамасын реформалау.

***

I. Парламенттің өкілеттіктерін кеңейту, билік тармақтары арасындағы тежеу мен тепе-теңдік механизмін қалыптастыру

I.1. 2022 жылдың 16 наурызындағы Президент Қ.Тоқаевтың Жолдауы:

«Біз Парламенттің рөлін айтарлықтай күшейтіп, сол арқылы мемлекеттің институционалдық тұрақтылығын арттыруымыз керек».

«Елге күшті өкілді билік керек»

«Мәжілістің функционалдық мүмкіндіктері кеңейеді».

2022 жылдың 1 қыркүйегіндегі Президент Қ.Тоқаевтың Жолдауы: 

«Елімізде саяси модернизация аясында парламентаризмді дамыту басты орынды алады.».

2022 жылдың 6 маусымындағы Президент Қ.Тоқаевтың референдум қорытындысы бойынша үндеуі: «Негізгі заңға енгізілген өзгерістер – бұл... реформаларымыздың бастамасы ғана... Жаңартылған Конституция негізінде тежемелік және тепе-теңдік тетіктерін күшейтеміз (билік институттары арасында).

Қ.Тоқаев реформасының негізгі формуласы «Күшті Президент – ықпалды Парламент – есеп беретін Үкімет» қағидасы болды.

Бұл Конгресс келісімінсіз үкімет бюджеттік қаражаттың бір центін де ала алмайтын және депутаттардың ұстанымымен санасуға мәжбүр болатын АҚШ-тағыдай шын мәнінде күшті президенттік жүйенің формуласы.

Бюджетті басқару мәселесі үкімет пен парламент арасындағы тепе-теңдіктің орталық буыны болып табылады. Нарықтық экономикада бірде-бір мәселе қаржыландырусыз шешілмейді, сондықтан шын мәнінде аты аталғандар емес, бюджетті басқаратындар ықпалды болады.

Бұл ретте «Парламент және депутаттардың мәртебесі туралы» Заңның 15-бабына және Үкімет Регламентінің 100-бабына сәйкес бюджет шығыстарына қатысты бірде-бір заң жобасы немесе депутаттардың бастамасы Үкімет келісімінсіз (оң қортынды) қабылданбайды. Сондықтан депутаттардың барлық тұжырымдамалық ұсыныстары Үкіметтің қорытындысына жолданады. Ал Үкіметтің жауабы теріс болса, Парламенттің басқа шешім қабылдауға құқығы жоқ. Бұл жағдайда кім «ықпалды» және кім «есеп беруші»?

Тағы бір мысал: Бюджеттен басқа, Бюджет кодексінің 19-бабында «республикалық және жергілікті бюджеттерді әзірлеу кезінде жоспарланбаған шығындарды қаржыландыру үшін» Үкімет пен әкімдердің резервтері қарастырылған, яғни Парламент және мәслихаттардағы талқылаусыз пайдаланылады.

Парламенттің де, мәслихаттардың да өз шешімімен пайдаланатын бюджет резервтері жоқ; халықпен тікелей жұмыс істеп, сайлаушылардан міндеттеме алатын солар болса да; Күнделікті режимде азаматтар өздерінің проблемалары мен мәселелерімен соларға жүгінеді, бұл биліктің өкілді тармағының мәні мен рөлі. Бірақ депутаттардың сайлаушылардың міндеттемелері бойынша, тіпті кең қоғамдық мүддеге қатысты шешімдерді Үкіметтің келісімінсіз қабылдауға құқығы жоқ.

Бұл ретте Үкіметтің резерві Президент резервінен де үлкен және бүгінгі күні ол жылдық бюджет шығыстарының 3,6 пайызын құрайды, ал Президент пен әкімдіктердің әрқайсысында 2 пайыздан, Парламент пен мәслихаттарда 0-ден.

Яғн, қазіргі жүйеде үкімет (және әкімдер) шынымен де ықпалды; ал Парламент пен мәслихаттар олардың алдында бастамашылық мәселелер бойынша есеп береді.

Осыған орай, Қ.Тоқаевтың «Күшті Президент – ықпалды Парламент – есеп беретін Үкімет» формуласына сәйкес, біз мыналарды ұсынамыз:

- Президент резервіне шығыс бөлігінің 3 пайызын бөлу арқылы бюджеттік резервтер жүйесін қайта қарау;

- Үкіметке – 2%;

- Мәжіліске – 2%, сайлаушылардың қоғамдық маңызы бар, Үкіметтен қолдау таппаған міндеттемелерін қаржыландыру үшін. Мұндай жағдайларда Мәжіліске сайлаушылардың мандаттарын қаржыландыру мәселелері бойынша дербес негізде шешім қабылдау құқығын берген жөн; бірақ олардың орындалуы Бюджет кодексіне және рәсімдерге сәйкес Үкіметке берілуі тиіс;

- Жергілікті атқарушы және өкілді органдарға (әкімдіктер мен мәслихаттар) – бюджет шығыстарының 1%.

I.2. 2022 жылдың 1 қыркүйегіндегі Жолдау: 

«Болашақта Үкіметке тек көпшілік дауысқа ие болған саяси күштердің өкілдері ғана емес, басқа парламенттік партиялардың өкілдері де кіре алады.».

Расында, Қасым-Жомарт Кемелұлы демократиялық мемлекеттердің маңызды қағидаларының бірін атап көрсетті: Үкімет парламенттік партиялардың тікелей қатысуымен жасақталуы керек.

Бұл бастаманы 2022 жылдың 16 наурыздағы Жолдауды жүзеге асыру және Конституцияны реформалау аясында қарастыру қажет, онда Қ.Тоқаевтың ұсынысы бойынша Мемлекет басшысының саяси партияға мүше болуына тыйым салатын норма енгізілді. Осылайша, Президент саяси жағдайдан жоғары көтеріліп, мемлекеттің басқарушы партияға ғана емес, бүкіл Қазақстан халқына қызмет етуінің кепілі ретінде әрекет етеді.

Президенттің өзі премьер-министр мен Үкімет мүшелерінің кандидатураларын ұсынып, оларды өзі тағайындайтын (Парламентпен ресми «кеңестерден» кейін) осы уақытқа дейін сақталып келе жатқан суперпрезиденттік үлгінің элементі авторитаризм нышаны ретінде өткен шаққа айналуы керек.

Қ.Тоқаевтың парламенттік партиялардың Үкіметке қатысуы және Президенттің өзінің партиялық емес мәртебесі туралы бастамаларының қисынды жалғасы Парламенттік партияның (сайлау қорытындылары бойынша) Үкіметтің жеке құрамын қалыптастыру принципін енгізуі болуы тиіс, ол өз ұсыныстарын Мемлекет басшысының қарауына енгізуші еді.

Президент Үкіметтің ұсынылған құрамын мақұлдауы немесе қабылдамауы мүмкін, бірақ бұл жерде басты мәселе – кандидаттарды іріктеудегі жеңіске жеткен партияның рөлі.

Сонымен бірге, Президенттің бүкіл Қазақстан халқының өкілі ретінде Үкіметтің кез келген мүшесін немесе тұтастай алғанда бүкіл Министрлер Кабинетінің мүшелерін жауапкершілікке тартуға немесе қызметінен босатуға әрқашан құқығы бар.

Осылайша, Үкімет жұмысына жауапкершілік белгілі бір партияға (парламенттік көпшілікке) жүктелер еді; бұл жұмыс барлық демократиялық жүйелердегідей келесі парламенттік сайлаудың нәтижелеріне де әсер етеді. Біздің елде өткен жылдары көптеген экономикалық дағдарыстарға, құнсыздануларға, биліктің жоғарғы эшелонындағы сыбайлас жемқорлық жанжалдарына қарамастан, отыз жыл бойы барлық сайлауларда бір партияның «жеңіп шығуы» біздің азаматтардың да, халықаралық бақылаушылардың да сенімсіздігі мен күмәнін тудырды.

Президенттің Үкімет құрамына парламенттік азшылық (парламенттік оппозиция) партияларының өкілдерін енгізу туралы ұсынысы мұндай Үкіметтің іс-әрекет ауқымын айтарлықтай кеңейтеді, халықтың оған деген сенімінің өсуін қамтамасыз етеді, ең бастысы, мемлекеттік басқарудың және ұзақ жылдар бойы жүргізілген саясаттың сабақтастығы мен тұрақтылығына кепілдік береді.

Өйткені, демократиялық қоғамда кез келген билеуші партия ерте ме, кеш пе билікті береді. Бұл аксиома. Сондықтан парламенттік азшылық партияларының мемлекеттік тәжірибесі мен мемлекеттік басқару дағдысы бар кадрлық резервті дайындау мүмкіндігі болуы керек.

Мұндай формат парламенттік оппозицияны: а) Үкіметтің жүргізіп отырған саясаты үшін жауапкершілікті бөлісуге, б) мемлекет өткерген объективті қиындықтар туралы популизм мен алыпсатарлықтан бас тартуға мәжбүр етеді.

Біз реформалардың жаңа кезеңінде бұл нормаларды (парламенттік көпшілік партиясының Үкімет құрамын құруы және оны Президентке ұсынуы туралы, сондай-ақ оның құрамына парламенттік азшылық партиялының өкілдерін қосу туралы) заңмен бекіткен жөн деп санаймыз. 

I.3. 2022 жылғы 1 қыркүйектегі Жолдауында Қасым-Жомарт Кемелұлы бюджетті басқарудан «нәтижелерді басқаруға» көшуді талап етті.

Бұл Парламент пен Үкімет арасындағы жүйелі проблеманы ашатын маңызды новелла. Соңғы 15 жылда Парламент Үкіметтің жұмысына тек бюджетті игеруіне қарап баға беріп келеді. Алайда, бюджет дегеніміз қаржылық құжат. Ал, қоғамға тек қаржылық емес, Үкіметтің қандай мәселелерге күш салып жатқанын, алдына қандай нақты міндеттер қойып отырғанын (бюджетті игеруден бөлек) анық көрсететін саяси құжат қажет. 

2007 жылға дейін «Үкімет туралы» Заңның 7-бабы бойынша жаңадан тағайындалған Үкімет бір ай ішінде Парламентте министрлер кабинетінің нақты әлеуметтік-экономикалық мақсаты мен міндеттері бекітілген жұмыс бағдарламасын қорғауы тиіс болатын.

2007 жылы (Мәжіліс тараған кезде) бұл норма тым-тырыс алынып тасталды, содан бері Парламент Үкімет жұмысына тек бюджеттің игерілу пайызы бойынша баға беріп келеді.

Бұл норманы қалпына келтіру қажет деп санаймыз, ол арқылы Парламент Үкіметке қаржылық есеп беруді ғана емес, мемлекетті дамыту міндеттерін орындау үшін Президент пен қоғам алдындағы саяси жауапкершілікті жүктейді. Осылайша, Үкіметтің есеп беру принципі жүзеге асырылатын болады.

Жоғарыда аталған қадамдар (Мәжілістің бюджеттік резервін енгізу, парламенттік партиялардың Үкіметті жасақтауы және Президенттің қарауына ұсыну; Үкіметтің іс-қимыл бағдарламасын Парламентте бекіту) Парламент пен Үкімет арасындағы қарым-қатынасты дамытудың жаңа дәуірі болып, биліктің өкілді және атқарушы тармақтары арасындағы тежеу мен тепе-теңдіктің нақты механизмін қалыптастыруды қамтамасыз етер еді.

Шын мәнінде, біз авторитарлық суперпрезиденттік модельден заманауи, теңгерімді және шынайы демократиялық президенттік жүйеге көшудің аяқталуы туралы айтып отырмыз.

Реформаның бұл кезеңінің міндеті – нақты инвестициялық жобалардан бастап жекелеген мектептердің немесе ауруханалардың жағдайына дейінгі барлық мәселелерді Мемлекет басшысының бірден шешуі қажет болмайтын прогрессивті өзін-өзі реттейтін саяси жүйені қалыптастыру. Тәуелсіздіктің қазіргі, аса қиын кезеңінде қант бағасының көтерілу себептеріне немесе жол жөндеуге Президенттің назары мен уақытын кетіру – жол беруге болмайтын жағдай. Бұл нақты министрлер мен әкімдердің жауапкершілік саласы, олар жағдайды дербес форматта немесе өкілетті органдардың (Парламент пен мәслихаттар) белгілері бойынша пысықтауы тиіс.

Мемлекеттік басқарудағы барлық олқылықтар мен сәйкессіздіктерді, тіпті физикалық тұрғыдан да бір адамның білуі және шешуі мүмкін емес. Бұл әрбір нақты деңгейдегі бүкіл саяси жүйенің міндеті. Жүйе ағымдағы режимде қосымша нұсқаулар мен тапсырыстарсыз, проблемаларды анықтап жоюы, оңтайлы шешімдерді тауып, әзірлеуі керек. Мемлекет басшысы стратегиялық бағыттарды айқындап, олардың жүргізіліп жатқан мемлекеттік саясатта жан-жақты іске асырылуына қол жеткізіп, билік тармақтарының халық пен мемлекет мүддесі үшін өзара іс-қимылына саяси бақылауды жүзеге асыруы тиіс.

I.4. Дәл осы тұрғыда Мәжіліске биліктің жоғарғы эшелонындағы сыбайлас жемқорлық, адам өлімі, азаматтық құқықтардың бұзылуы немесе конституциялық құрылысқа қауіп төндіру сияқты атышулы оқиғаларға парламенттік тексеру жүргізу сияқты парламенттік бақылау түрін беруді қарастыруға болады.

Депутаттық сауалдар түріндегі парламенттік бақылаудың қазіргі нысаны іс жүзінде мемлекеттік органдармен хат алмасуға, көбінесе соңғылардың шенеуніктер үшін ешқандай салдарсыз жалған мәліметтер беруімен ғана шектелген.

Дамыған демократиялық жүйелерде парламенттік тергеу құқық қорғау органдарының қызметін алмастырмайды, керісінше оны Парламент атынан олар жүзеге асырады; бірақ оның ерекшелігі тек құқықтық ғана емес, сонымен қатар зерттеліп жатқан фактілерге қоғамдық саяси баға беру болып табылады.

Мәжіліске парламенттік бақылаудың мұндай нысанын беру заңнамада белгіленген мемлекеттік және қоғамдық мүдделерді заңдарды қабылдау кезінде ғана емес, олардың іс жүзінде орындалуын бақылау барысында да қорғауға мүмкіндік берер еді.

***

II. Саясаттағы монополиялық қатынастарды бұзу, саяси партиялардың адал бәсекелестігіне жағдай жасау

II.1. Мемлекеттің ең өткір мәселелерінің бірі экономиканың ғана емес, саясаттың да монополиялануы болды.

Қасым-Жомарт Кемелұлының бірқатар ағымдағы бастамалары дәл осы тәжірибені бұзуға бағытталған – Президенттің саяси партияға мүше болуы мен әкімдердің билік партиясының жергілікті филиалдарын басқаруына Конституциялық тыйым салудан бастап – жоғарыда айтылған Парламенттегі азшылық партиялардың Үкімет құрамына қатысуына дейін. 

Бұл бағыттың табиғи дамуы Мемлекет басшысының бірыңғай каденциясын (сайлау құқығын) енгізу болды. Ата Заңға енгізілген бұл өзгерістер қоғамда үлкен қызығушылық тудырғанын, жалпыхалықтық референдум мен Парламентте конституциялық өзгерістерді қабылдау алдындағы барлық дерлік жиындарда азаматтар бұл новеллаларды қызу талқылап, қолдағанын айта кеткен жөн.

Сайлаушылар Президенттің саяси партияға мүше болуына тыйым салуды бүкіл Қазақстан халқына қызмет ету талабы; Мемлекет басшысының әрбір азаматтың, оның ішінде өзіне және оның партиясына қарсы дауыс берген азаматтардың конституциялық құқықтарын қорғау міндеті ретінде қабылдады. Бұл жаңа саяси мәдениет, мемлекет пен қоғам арасындағы қарым-қатынастың жаңа деңгейі.

Президентке және басқа да саяси ұстанымдарға адал және либералды талаптар қоя отырып, қоғам облыстар мен қалалар деңгейінде қолында айтарлықтай билік шоғырланған әкімдерге де осындай тәсілдерді қолдану туралы әділ талаптарын білдіруде.

Бұл әкімдердің партия филиалдарына жетекшілік етуіне тыйым салу ғана емес, сонымен қатар қызмет атқару мерзіміне партиядан шығуға; сондай-ақ президенттік мерзімнен аз болуы тиіс  біржолғы максималды мерзімді анықтауға қатысты.

Әкімдер де Мемлекет басшысы сияқты өздерінің жақын серіктеріне немесе пікірлестер командасына ғана емес, өз аймағының/қаласының барлық азаматтарына қызмет етуі керек деп есептейміз. Кез келген сайлауды ұйымдастыруда әкімдердің атқарған рөлін, сондай-ақ облыстар мен қалалар әкімдерінің өткен жылдар бойы билікте «Нұр Отан» партиясының мүшелері болғанын (және осы қызметте бұл партияның барлық сайлаудағы күмәнді нәтижелеріне ықпал еткенін) ескере отырып, әкімдердің партиядан шығуы туралы ұсыныстар негізді болып көрінеді.

Оның үстіне «Жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару туралы» заңға сәйкес, әкімдер президенттің өңірлердегі өкілдері болып табылады. Заңды коллизия туындайды: өзіне партияға мүше болуға тыйым салынған адамның өкілдері қалай партия мүшесі бола алады? Олардың мәртебесі Президенттен жоғары ма?

Ұсынылып отырған тығырықтан шығудың жолы: әкімдерге кем дегенде олардың қызмет ету мерзімі ішінде саяси партияларға мүше болуына  тыйым салу. Сондай-ақ, облыстың (республикалық маңызы бар қалалардың) әкімі лауазымында болуға – бір реттік 5 жылдық мерзімге шектеулер енгізу.

II.2. 2020 жылы Қасым-Жомарт Кемелұлының «Парламенттік оппозиция туралы» Заңды іске асыру туралы тапсырмасын орындау мақсатында «Ақ жол» демократиялық партиясы президенттің саяси еркінің арқасында қабылданған аттас заң жобасын өзектендірді.

Партия бұл заң жобасын 2012 жылы Еуропа Кеңесінің Венеция комиссиясының «Демократиялық парламенттердегі оппозицияның рөлі туралы» баяндамасы негізінде әзірледі және ЕҚЫҰ ДИАҚБ сарапшыларының жоғары бағасына ие болды.

Өкінішке орай, оны 2012 жылы Үкімет бұғаттады, ал 2020 жылы Мемлекет басшысының тікелей тапсырмасына қарамастан, құжат құрылымында парламенттегі саяси пікірталасқа әсер ететін бірқатар нормалар алынып тасталды (Үкіметтің теріс қорытындысы бойынша).

а) Атап айтқанда, Венеция комиссиясының баяндамасы Парламент комитеттері төрағаларының лауазымдарын бөлу кезінде саяси партиялар фракцияларының арақатынасын ескеруді ұсынды, сондай-ақ демократиялық елдердегі бюджет комитетін дәстүрлі түрде оппозиция депутаттары басқаратынын ерекше атап өтті. Мұндағы логика қарапайым: бюджетті басқару басқарушы көпшіліктің және оның Үкіметінің қолында болғандықтан, бұл шығындардың тиімділігін бақылауды «дөңгелек кепілге» жол бермеу үшін олардың тікелей қарсыластары жүргізуі керек. Мемлекеттік бюджет, халықтық ақша - бұл ұсақ-түйектердің өзіне мұқият болуды талап ететін сала.

Алайда біздің «Парламенттік оппозиция туралы» заң жобасындағы тиісті ұсыныстар бұғатталды. Атап айтқанда, парламенттік оппозицияның депутаттары Мәжілістің бір (!) комитетін басқарады, бұл тіпті қолданыстағы тәжірибеге қайшы келеді, өйткені Палатаның қазіргі құрамында парламенттік азшылық депутаттары қазірдің өзінде екі комитетті басқарады. Бірақ қазір де парламенттік көпшілік Заңға тиісті түзетулер енгізуден бас тартты.

Сол сияқты бюджет комитетіне қатысты ұсыныс та бұғатталды. Осы ретте, бұл ұсыныстар әділ Қазақстанда іске асырылуға лайық деп санаймыз.

б) Парламенттік партиялардың (парламенттік азшылық партияларын қоса алғанда) теңдігінің кепілдіктерін қамтамасыз ету мақсатында мемлекеттік ақпараттық тапсырыс шеңберінде парламенттік партиялардың қызметін БАҚ-та тең жариялауды енгізуді ұсынамыз.

Сайлау науқандары кезеңінде ЕҚЫҰ ДИАҚБ-ның осындай талаптарын іске асыру тәжірибесі осындай жұмыстың тиімділігін көрсетті. Алайда, сайлаудан кейін мемлекеттік БАҚ басқарушы партияны танымал етуге және оның қарсыластарының бастамаларын өшіруге назар аудара отырып, парламенттік азшылық партияларының жұмысын үнемі қысқартады; мұны орталық мемлекеттік газеттердегі, телеарналардағы және мемлекеттік ақпараттық тапсырыс бойынша жұмыс істейтін сайттардағы басылымдардан байқауға болады.

Партияларды электораларалық жариялау тәжірибесін, ең болмағанда, сайлаушылардың қолдауына ие болған және республика Парламентінде өкілдік еткен партияларға қатысты электораралық кезеңге де таратуды ұсынамыз.

в) Парламенттік азшылықтың баламалы заң жобаларын ұсыну құқығын іске асыру шеңберінде мұндай заң жобаларын Үкіметтің оң қорытындысының қажеттілігінен босатуды ұсынамыз. Баламалы заң жобалары үкіметтік заң жобасында белгіленген бюджет аясында қарастырылуы керек, бірақ жоспарланған қаражатты пайдаланудың басқа тәртібін ұсына алады.

Бұл ұсыныс баламалы заң жобасының ерекшелігіне байланысты: оны Үкіметпен қатар қарау керек, бірақ үкіметтің қорытындысын алу мұндай мүмкіндікті кешіктіріп, бұғаттауы мүмкін.  

***

ІІІ. Мемлекет өмірінің экономикалық негізі ретінде мемлекеттік бюджеттің толықтығы мен ашықтығын қамтамасыз ету

III.1. Қ. Тоқаевтың 1 қыркүйектегі Жолдауында аталған маңызды шаралардың бірі Үкіметке Мемлекеттік активтерді басқару туралы Парламентке жыл сайынғы Ұлттық баяндаманы дайындау туралы тапсырмасы болып табылады.

Бұл бастаманы маңыздылығын асыра бағалау қиын квазимемлекеттік секторға парламенттік бақылауды енгізудің алғашқы қадамы ретінде қарастыру қажет.

Квазимемлекеттік сектор мемлекеттен қаржыландырылады, ЖІӨ-нің 60%-на дейін қалыптастырады, бірақ сонымен бірге оның пайдасы қоғамнан жабық жұмсалады, яғни Парламент мемлекеттің қаржылық ағындарының жартысына жуығын ғана көреді. Мысалы, ұлттық компаниялардың пайдасының 100% бюджетке бағыттау туралы Президенттің 2020 жылғы бұйрығына қарамастан, мемлекет тек 16% алды. 2021 жылы ҰӘҚ 1,6 трлн теңге таза табыс алды, бірақ бюджетке 170 млрд немесе 11%-дан аз қаражат бағытталады.

Квазимемлекеттік сектор пайдасының негізгі бөлігі (80%-дан астамы) әлі де бюджеттік рәсімдерден тыс, яғни қоғам үшін ашық емес. Бұл экономиканың 60%-ын құрайды.

Содан кейін шенеуніктер ауыл шаруашылығын субсидиялауға, балаларды емдеуге немесе жаңа мектептерге ақша жетіспейтінін айтады.

Келешектегі келесі қадам «Самұрық-Қазына» қорын ғана емес, «Бәйтерек» холдингін, барлық ұлттық компаниялар мен ӘКК-ні қоса отырып, кеңейтілген бюджетке көшу болуы тиіс деп санаймыз. Сөз Парламент фактіден кейін ақпарат алып қана қоймай, ірі мемлекеттік холдингтер мен ұлттық компаниялардың бюджеттерін (министрліктердің бюджеттерімен қатар), сондай-ақ олардың орындалуы туралы есептерді қарауы және бекітуі туралы болып отыр. Қоғам мемлекеттің қаржылық ресурстары туралы толық көрініске қол жеткізуі керек және оларды бүкіл елдің мүддесі үшін басқаруы керек.

Кеңейтілген бюджет арқылы Парламент жеке бизнес пен бәсекелестік алаңын тазарту арқылы қандай квазимемлекеттік құрылымдардың шынымен тиімді екенін және қайсысын нарыққа беру дұрыс екенін көре алады.

Сонымен қатар, кеңейтілген бюджетке мемлекет қатысатын кәсіпорындарды ғана емес, азаматтар мен кәсіпкерлік субъектілері үшін төлемдер міндетті болып табылатын құрылымдарды да қосу қажет деп санаймыз.

Мемлекеттің әкімшілік ресурсы енгізетін міндетті төлемдер сипаты бойынша салықтарға теңестіріледі. Сондықтан осы құралдарды пайдалану және құрылымдардың тиімділігі қоғам мен Парламент үшін мүмкіндігінше ашық болуы керек. БЖЗҚ, СМС, ҰК, сондай-ақ ӨКМ, Қазақтелеком жанындағы цифрлық экономика орталығы сияқты монополиялық қызмет операторлары туралы сөз қозғалып отыр.

Парламенттік бақылау өнімсіз шығыстарды қысқартуға және мұндай субъектілердің мемлекет пен қоғам мүддесі үшін тиімділігін арттыруға, сондай-ақ бәсекелестік өріске берілуге жататын құрылымдарды анықтауға мүмкіндік береді деп санаймыз.

III.2. Конституцияға ең резонанстық өзгерістердің бірі Қазақстан жері мен жер қойнауының республика халқына тиесілігі туралы норма болды. Бұл новелла халықпен кездесулер барысында реформаның кейбір басқа аспектілері бойынша ауытқулардан үнемі асып түсті.

Бұл түзетудің әлеуеті таза саяси шеңберден асып түседі және практикалық экономикада және ҚР шаруашылық кешенінің құрылымын өзгертуде үлкен рөл атқара алады деп санаймыз.

Атап айтқанда, осы нормаға сүйене отырып, Қазақстан халқының атынан сөйлеуге уәкілетті адам (Президент немесе Мәжіліс Спикері) Үкіметтен және ірі жер қойнауын пайдаланушылардан өткен жылдары (ӨБК қоса алғанда) жасалған келісімшарттардың талаптарын олардың Қазақстанның ұлттық экономикалық мүдделеріне сәйкестігі тұрғысынан толық ашуды талап етуге құқылы.

Ең аз дегенде - тек ғана қаржылық тұрғыда болмаса да қазақстандық тарап үшін бұл шарттарды жақсартуды талап ету. Өткен жылы қабылданған «Өнеркәсіптік саясат туралы» заңда біз ірі жер қойнауын пайдаланушылардың қазақстандық өндірушілермен офсеттік мәмілелері мен оффтейк-келісімшарттары сияқты құралдарды заңға енгізуді талап ете алдық. Яғни, шикізат алпауыттарының үлесі салықтар мен дивидендтер шегінен шығуы тиіс, және, ең алдымен, Ұлттық экономика құрылымын өзгертуге, бірлескен өңдеу өндірістерін дамытуға немесе құруға, қазақстандық әріптестерге жер қойнауын пайдаланушылардың өздері сатып алатын техника мен жабдыққа лицензиялар мен техникалық құжаттамаларды беруге және т. б. қатысудан көрініс табуы тиіс. 

Өкінішке орай, барлық 30 жыл ішінде бірде-бір шетелдік жер қойнауын пайдаланушы бірде-бір ірі өңдеу кәсіпорнын немесе МӨЗ салған жоқ. Екі жыл бұрын үш ірі мұнай-газ операторы (ТШО, Қарашығанақ ВР, NCOC) құрған Халықаралық мұнай-газ машина жасауды дамыту орталығы да бас тартумен айналысады және кәсіпорындарға нақты жәрдемдесу тізбегінен өзін-өзі алып тастады.

Біз тәуелсіздік таңы атқанда келген инвесторларға ризамыз, бірақ содан бері олардың көпшілігі өздері салған инвестицияны бірнеше рет қайтарып үлгерді, осы уақыт ішінде бүкіл кейінгі ұрпақ өсті, ел өзгерді, біздің экономикаға қойылатын талаптарымыз да түрленді. Конституцияның жаңа редакциясы жер қойнауын пайдаланушылармен жаңа позициялардан сөйлесу құқығын береді.

III.3. 1 қыркүйектегі жолдауында Қасым-Жомарт Кемелұлы экономика секторларына сараланған салық салуға көшуді тапсырды. Бұл ұзақ мерзімді кезеңде инвестициялық және өндірістік саясатты құруға мүмкіндік беретін бүкіл бизнес үшін жағымды жаңалық.

Бірақ бұл реформаның келесідей құрал ретінде мемлекет үшін маңызы кем емес: а) мақсатты экономикалық саясатты құру, басым секторларда салық жүктемесін және орта салалық рентабельділікті реттеу; б) әлеуметтік тауарлар мен тамақ өнімдерінің бағасын тежеу; в) бюджет кірістерін ұлғайту.

Біздің ойымызша, бірінші кезекте шикізат экспорттаушыларына (мемлекет ҚҚС-ты жеделдетілген тәртіппен қайтаратын), сондай-ақ бұл ҚҚС-тан мүлдем босатылған, бірақ несиелер бойынша пайыздар жеткіліксіз болғандықтан бүкіл бизнес пен бүкіл ел бойынша миллиондаған азаматтар қарыз болған екінші деңгейдегі банктерге ҚҚС қайтарудан бюджет шығынын өтейтін мөлшерде КТС ұлғайту қажет. Ұлттық Банк пен ARRFR-дің ЕДБ мүдделеріне деген «өте мұқият» көзқарасына байланысты, тіпті пандемия мен кәсіпкерлік қызметтің жаппай шектеулері кезінде де банктер қарыз алушылардың төлемдерінен және мемлекеттік қолдаудан рекордтық пайда тапты.

Сонымен қатар, ЕДБ-ларға қатысты дивидендтер төлеуге тыйым салу (негізінен Ұлттық Банктің жоғары базалық ставкасы және кредиттер бойынша пайыздар, сондай-ақ Jusan банкіндегідей мемлекеттің қаржылық көмегі есебінен қалыптасатын) сияқты өзге де шараларды қарастыру мүмкін деп есептейді.

***

IV. Сайлау жүйесін және сайлау заңнамасын реформалау саласында

IV.1. Сайлау процесінің ашықтығы мен ашықтығын қамтамасыз ету мақсатында дауыс беру күні сайлау учаскелеріндегі барлық рәсімдердің бейнемониторингін енгізу ұсынылады (бюллетеньдер беруден бастап, бюллетеньдерді жәшіктерге түсіруге, жәшіктерді ашуға және дауыстарды санауға дейін).

Бейнемониторинг онлайн режимінде, әр учаскедегі бірнеше нүктеден (бюллетеньдер беру аймағы, дауыс беруге арналған жәшіктер, дауыс беруге арналған кабиналарға кіру, байқаушылар аймағы, бюллетеньдерді санауға арналған үстел) облыстық, Астана, Алматы, Шымкент қалаларының және Орталық сайлау комиссиясының сайттарына тікелей трансляциялай отырып не Орталық сайлау комиссиясының сайттарына ашық трансляциялай отырып жүргізілуі тиіс.

Мұндай шешім сайлау заңнамасының айқын бұзушылықтарын, саяси бәсекелестік шиеленіскен сайын сөзсіз туындайтын заңсыз әрекеттер мен жанжалды жағдайларды тіркеуге мүмкіндік береді.

Бейнебақылау камераларын бетті автоматты тану жүйесімен жабдықтау сонымен қатар «карусельдерді» сол адамдар әртүрлі сайлау учаскелерінде бірнеше рет дауыс беретіндерді анықтауға мүмкіндік береді.

Сонымен қатар, сайлау туралы Заңға сәйкес, дауыстарды санау кезінде бақылаушыларға әр бюллетень сайлаушының белгісін нақты ажыратуға мүмкіндік беретін қашықтықтан көрсетілуі керек. Бейнемониторинг жағдайында әрбір саналатын бюллетеньдің бейнебақылау камерасына ұқсас демонстрация, анық көрінетін дауыс беру белгісімен, қажет болған жағдайда, дауыстарды қайта санауға мүмкіндік береді. Бұл шара қоғамның сайлау жүйесіне деген сенімі үшін өте маңызды, өйткені бюллетеньдердің өзі кейіннен жойылып, бейнебақылау жазбалары ОСК бірыңғай серверінде сақталуы мүмкін.

Бейне мониторингті енгізу бақылаушылардың мәртебесі мен аккредитациясы туралы барлық пікірталастарды жояды, өйткені бүкіл ел бақылаушыларға айналады. Қазірдің өзінде мұндай мүмкіндік сайлауға деген сенімді күрт арттырады және көптеген, бұрын пассивті азаматтарды дауыс беруге тартуға жақсы ынталандыру болады.

Бүгінгі таңда дауыс беру барысының бейне мониторингі көптеген елдерде, соның ішінде Ресейде белсенді түрде енгізілуде. Мысалы, Қырғызстан бұл жүйені 10 жыл бұрын енгізген.

Отандық цифрландыру деңгейімен Қазақстан үшін бұл жаңалық проблема тудырмайды.

IV.2. Сайлау процесіне цифрландыруды енгізу шеңберінде, келесілер де ұсынылады:

а) Сайлау учаскелерін электрондық үкімет порталына қосылған сайлаушылардың жеке куәліктерінің штрих-кодтарын оқу үшін сканерлермен жабдықтау. Бұл шара сайлаушыны анықтап қана қоймай, e-gov жүйесі арқылы қайта дауыс беру мүмкіндігін жоққа шығаруға мүмкіндік береді.

б) Заңда көзделген сайлаушылардың қолдарын жинау қажет болған кезде (кандидаттардың өзін-өзі ұсынуы кезінде және т.б.) ЭЦҚ-мен куәландыра отырып, аумақтық сайлау комиссияларының интернет-платформаларында жазбаша да, электрондық түрде де қол жинауға рұқсат етілсін.

в) Электрондық дауыс беруді енгізу туралы мәселені қарау. Халықтың белсенді бөлігінің (жастар, кәсіпкерлер және т.б.) жоғары ұтқырлығына байланысты көптеген сайлаушылар дауыс беру күні кезекте тұрғысы келмейді және таңдау құқығын іске асырмайды.

Смартфон арқылы немесе дербес компьютерден дауыс беру мүмкіндігі халықтың осы топтарының сайлау белсенділігін едәуір арттырар еді. Сонымен қатар, мұндай арналарды жеке сәйкестендіру және қорғау мәселелері бар, бұл маңызды техникалық шешімдерді қажет етеді. 

г) Партиялар мен кандидаттардың сайлау штабтары жұмысының жеделдігі, сондай-ақ оларға дауыстарды дербес санауды жүргізуге мүмкіндік беру үшін Орталық сайлау комиссиясының ресми сайтында нәтижелерді шығару аяқталғаннан кейін 12 сағаттан кешіктірмей барлық учаскелік сайлау комиссиялары хаттамаларының сканерлерін (көшірмелерін) жариялау ұсынылады. Учаскелік сайлау комиссияларының жарияланған хаттамалары тұрақты негізде ашық қолжетімділікте болуға тиіс, өзгертулерге және сайттан алуға жатпайды.

IV.3. Соңғы жылдары «Ескі Қазақстан» жоғары оқу орындары мен бюджеттік ұйымдардың басшылары студенттер мен қызметкерлерден дауыс беру туралы фотоесептерді талап ете бастағанда, сайлаушы бюллетеньде басшылыққа қажетті нұсқаға қарама-қарсы белгі қойып, жеке куәлігін қасына қойып, смартфонға суретке түсіріп, кураторға жіберген кезде тенденция дамыды. Әңгіме бүкіл ел бойынша жастардың да, олардың ата-аналарының да әділ наразылығын тудырған мыңдаған мысалдар туралы болып отыр.

Жастарды қорлайтын және олардың мемлекетке деген көзқарасын қорлайтын мұндай тәжірибенің жолын кесу үшін осындай «есептер» авторларының өздері де, осындай талаптар қоятын олардың басшылары да жауапкершілікті енгізе отырып, толтырылған бюллетеньдерді суретке түсіруге және жіберуге заң жүзінде тыйым салуды ұсынамыз.

Айта кету керек, сайлаушының өз бюллетенін көптеген елдерде суретке түсіру фактісі сайлау заңнамасын және дауыс беру құпиясын бұзу болып табылады (Украина, Канада, Германия және т.б.). АҚШ-та 20-дан астам штатта сайлаушыларға ықтимал пара беру мен қысымның алдын алу мақсатында бюллетеньді суретке түсіруге тыйым салынады және қылмыстық жауапкершілікке тартылады.

IV.4. Сайлау заңнамасын бұзғаны үшін жауапкершілікті күшейту маңызды деп санаймыз. Алдыңғы 30 жыл ішінде бақылаушылар ең өрескел фактілерді үнемі жазып отырды, бірақ олардың барлығы жазасыз қалды, бұл сайланған жүйенің беделін түсіруге және азаматтардың әділеттілікке сенбеуіне әкелді.

а) Атап айтқанда, заңда бар бұзушылықтардың («сайлау комиссиясы мүшелерінің сайлауды бұрмалауы», «хаттамаларға дәйексіз деректерді енгізу» және т.б.) материалдық құрамы бюллетеньдерді лақтыру (сайлаушы дауыс беру жәшігіне артық санды немесе тіпті бюллетеньдер пакетін түсіргенде) немесе «карусельдер»  (сайлаушы бірнеше рет, соның ішінде әртүрлі сайлау учаскелерінде дауыс бергенде) сияқты «танымал» әдістерді қамтымайды.

Осыған байланысты заңнаманы осы құрамдармен толықтыру және олар үшін қылмыстық жауапкершілікті енгізу ұсынылады, өйткені біз мемлекет пен қоғам арасындағы қатынастардың негізгі принциптерін бұзу туралы айтып отырмыз. Конституцияға сәйкес, мемлекеттік биліктің жалғыз көзі - халық, сондықтан халықтың өз билігін сайлау құқығын бұза отырып, бұзушы билікті заңсыз басып алуға қол сұғады (тіпті күшпен емес, алаяқтық жолмен).

б) Тәжірибе көрсеткендей, мұндай бұзушылықтарды анықтаудың ең тиімді әдісі - мұндай фактілерді бейне және фотофиксациялау. Осыған байланысты, нақты тұлғалардың сайлау заңнамасын бұзу фактілері бар фото және бейнематериалдар қорғалатын дербес деректерге жатпауға тиіс.

Бақылаушыларға мұндай материалдарды жариялауға рұқсат етілуі керек (бұзушының жеке басын көрсетпестен), олар сот талқылауы кезінде дәлел ретінде қабылдануы керек.

IV.5. 2020 жылдан бастап әйелдерге, жастарға және мүгедектерге арналған партиялық тізімдерге 30% квота енгізілді.

2022 жылы бұл квота депутаттық мандаттарды бөлуге де таратылды.

а) Бюрократияны және қайталама рәсімдерді қысқарту үшін (кандидаттарды тіркеу кезінде және мандаттарды бөлу кезінде) квоталауды тек мандаттарды бөлу үшін қалдыру ұсынылады, өйткені сайлаудың түпкі мақсаты Парламентте және мәслихаттарда депутаттық орындарды алу болып табылады.

б) Квоталаудың директивалық сипатына сүйене отырып, осы әлеуметтік квота шеңберінде ұсынылатын кандидаттарды сайлау жарнасын төлеуден босату ұсынылады.

в) 30% квотаны тек 10 және одан да көп орын алған партияларға қолдану ұсынылады. Әйтпесе, квотаны орындау талабы басқа кандидаттардың құқықтарына нұқсан келтіреді, өйткені квота кемінде 3 мандат бөлуді көздейді (Мәжілісте талқылау ОСК квотаның барлық үш әлеуметтік тобының өкілдік ету қажеттілігінен туындайтынын көрсетті). Мысалы, партия 10 орын емес, 9, 8, 7, 6 немесе 5 орын алған кезде, әлеуметтік квота бойынша депутаттар 30% орнына 33%, 38%, 43%, 50% тіпті партиялық тізімнің 60%-ын құрайды. Сонымен қатар, бүгінде квота ұсыныстарымен зейнеткерлер де, кәсіподақтар да, ауған жауынгерлері де, көп балалы ата-аналар да, «желтоқсаншылар» және т.б. квоталау таңдау еркіндігін – жынысына, жасына және өзге де әлеуметтік-демографиялық белгілеріне қарамастан азаматтардың құқықтарының теңдігіне кепілдік беретін Конституцияға қайшы келетін әлеуметтік топтар бойынша бөліну қаупін төндіреді. 

Немесе нақты алынған мандаттар санына қарай квота бөлуді заңнамалық тұрғыдан бекіту қажет. Бірақ содан кейін, мысалы, партия 6 орын алған кезде (және квота бойынша 2 орын бөлгенде) үш топтың біреуінің (әйелдер, жастар немесе мүгедектер) құқықтарына нұқсан келтіріледі, бұл партиялар ішіндегі жанжалды жағдайларға алып келеді.

Назар аударғаныңыз үшін рахмет.

«Қазақстан Республикасының кейбір Конституциялық заңдарына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы Мемлекет басшысының 2022 жылғы 16 наурыздағы Жолдауын іске асыру мәселелері туралы» Қазақстан Республикасы Конституциялық заңының жобасына САЛЫСТЫРМА КЕСТЕ (жүктеу)