Қазақтың қамалы – шекарадағы мектеп емес пе?
Төрткіл дүниедегі тоғызыншы территорияның қожасы саналатын қазақ халқының туабітті жерге кіндігі байланған. Жер мәселесіне келгенде, айрықша алаңдайтыны сондықтан. Атам заманнан солай, қанға сіңген қасиет. Парламент Мәжілісінің депутаты, «Ақ жол» ҚДП фракциясының мүшесі Берік Дүйсенбиновтің Премьер-Министр Кәрім Мәсімовке жолдаған депутаттық сауалын естігенде де осындай күйде болдық. Содан соң мәселенің мән-жайын сұрадық.
– Берік Сәлімжанұлы, Үкімет басшысына депутаттық сауал жолдауыңызға не түрткі болды?
– Есін жиып, етегін қымтаған елдің ең бірінші қолға алатын басты мәселесі – шекара шебін бекемдеу. Бұл тұрғыда Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаев Тәуелсіздігіміздің алғашқы жылдарынан-ақ әбжіл қимылдап, қайрат көрсетіп, мемлекеттік шекараны шегендеп, халықаралық шарттарды бекітіп алғаны белгілі. Қазіргі халықаралық жағдайдағы тұрақсыз дүрбелеңдер мемлекеттің басты назарын осы мәселелерге аударуды талап етеді.
Менің депутаттық сауалыма түрткі болған шалғай ауылдардың негізін сақтап қалушы маңызды факторлардың бірі – шекаралық ауылдардағы мектептердің жағдайы. Білім және ғылым министрлігінің мәліметтеріне сай, елімізде орта есеппен жылына 100-ге жуық мектеп жабылады екен. Мектеп, білім ордасы болумен бірге, бүгін ауылдағы жұмыс беретін орын, ауылдың қасиетті қара шаңырағы. Маңыздылығы жағынан ауылда орналасқан бірде-бір мемлекеттік орган ауылдағы мектепке тең келе алмайды.
– Ахуал соншалықты алаңдатарлық жағдайда ма?
– Иә. Әсіресе, Шығыс Қазақстан, Солтүстік Қазақстан, Қостанай, Павлодар, Ақмола, Батыс Қазақстан облыстарындағы шекаралық ауылдардың жағдайы сын көтермейтіндіктен, халықты тұрақтандыру мен шоғырландыру мәселелерін мемлекеттік деңгейде шұғыл қолға алуымыз қажет. Алматы облысының шекаралық аудандарындағы ауылдар ахуалы да алаңдатарлық. Мәселені төтесінен қойып отырғанымыз, мектептің арқасында ауылға жас, білімді мамандар тартылып, болашақта сол ауылдың тұрғыны болуға себеп болады.
Егер жыл сайын шекара аумақтарында 5-6 мектеп жабыла берсе, 10 жылдан кейін ауылдардан не қалатынын есептей беріңіз. Жыл сайын жабылған мектеппен бірге, сол ауылдың шаңырағы құлап, ошағы өшті деп айтуға болады. Мүмкін шенеуніктерге жабылған мектеп саны тек қана цифр болса, бізге ол – осы ауылдағы адамдардың тағдыры, ауылдың тағдыры.
– Мектеп жабылып жатыр деп жалпы айту бар да, нақты дерек бар ғой. Бұл тұрғыда деректер не дейді?
– Бір ғана Шығыс Қазақстан облысы бойынша алсақ, 1997-2011 жылдар аралығында ғана шекаралық аудандардағы 45 елді мекен еліміздің картасынан жойылып, 20-дан астам мектеп өз жұмысын тоқтатқаны аза бойыңды қаза қылады. 2012 жылға дейінгі дерекке қарағанда, 15 жыл ішінде Зайсан, Катонқарағай, Күршім, Үржар аудандарынан 85,1 мың адам көшіп кеткен. Бұл аудандардың барлығы – Қазақстанның шекаралық аймақтары. Шығыс Қазақстан облысында тек 2009-2010 оқу жылында балалар санының азаюына байланысты 19 мектеп, 2010-2011 оқу жылында 17 мектеп, 2011-2012 оқу жылында 13 мектеп жабылған. 2012-2013 оқу жылында облыс бойынша 20 жалпы білім беретін мектеп жабылып, 6 мектеп қайта ұйымдастырылған. Жалпы, 2009 жылдан бастап облыста 69 мектеп жабылып, 48 мектеп қайта ұйымдастырылған. Қайта ұйымдастырудың да тигізер кесірі көп. Өйткені, 11 жылдық мектептер тоғыз жылдық немесе тоғыз жылдық мектептерді бастауыш мектептер мәртебесіне ауыстырады. Бұл да халықтың жаппай көшуіне өз әсерін тигізуде. Бұл – бұдан 5-6 жыл бұрынғы бір ғана облыстағы дерек.
– Шындығында да алаңдатарлық ахуал екен…
– Шекаралық аудандардағы мектептердің жабылу себебі – мектеп оқушыларының саны тиісті шекті мөлшерге сай келмеуінен туындауда. Қолданыстағы мемлекеттік норматив әрбір ауылдық елді мекенде мектеп жасындағы 5 немесе одан көп бала санымен бастауыш мектептің, 41 және одан көп бала санымен негізгі мектептің және 81 және одан көп бала санымен орта мектептің жұмыс істеуіне кепілдік береді.
Шекаралық аумақтарға орналасқан ауылдардағы халық санының азаю динамикасымен бірге, жоғарыда көрсетілген нормативтер осы ауылдардағы мектептердің әрі қарай жабылуына өз ықпалын тигізеді.
– Алдыңғы қатарлы елдер ауылдар түгілі жеке-жарым жандардың тағдырына алаңдаушылық білдіріп, «мемлекеттің ең басты қазынасына» жағдай жасауға ұмтылады ғой?
– Дұрыс айтасың. Өркениетті қоғамда адамдардың санына қарап емес, әрбір жеке адамның тағдырына алаңдайды. Басылым беттерінен жақында бізге өнеге болар бір жаңалықты оқыдым. Жапониядағы трамвай мекемесі шалғай ауылдан қалаға қатынайтын жалғыз оқушы үшін тоқтатылуы тиіс трамвай бағытын екі жыл бойы жұмыс істеткені туралы жазылған. Шалғай ауылдағы оқушы мектебін бітіргенше, жалғыз жолаушы үшін трамвай қатынасын тоқтатпау – Жапонияның жасампаз рухты ел екенін көрсетеді. Ал бізде жалғыз оқушының тағдырын ойламақ түгілі, жүздеген мектеп жабылып жатыр.
– Қазіргі кезде шалғай ауылдардағы халықтың қалаларға қоныс аудару үрдісі де толастамай отыр емес пе?
– Шекаралық аудандардағы халық санының күрт азаюы қиын-қыстау кездегі оңтайландырудың оңай тимегенін білдіреді. Шекаралық аудандар тараған кезде жыл сайын көптеген мектеп жабылып, сол кезеңде 80-ге жуық ауыл толық жойылып кеткені баспасөзде талай жазылды да.
Жалпы еліміз бойынша шекаралық аудандардағы халық саны барған сайын азайып келеді. Өйткені, жыл сайын кемінде 3-4 мыңға жуық тұрғын облыс, аудан орталықтарына қоныс аударады. Егер бұл елдің етегін жалаңаштап жатқан екпінді дереу тоқтатып, шұғыл шара қолға алынбаса, шекара шебіміз селкеу тартады деген сөз. Себебі, шекараның мықты болуы – ондағы әскерлердің санына ғана емес, шеп бұзбай отыратын халықтың санына да байланысты екені әлімсақтан әйгілі жайт.
– Шекаралық аудандардағы халықты тұрақтандыру үшін Үкімет тарапынан қандай шаралар қабылдануы керек деп ойлайсыз?
– Шекаралық аудандарда халықты тұрақтандыруға, шоғырландыруға қатысты тиісті бағдарлама қабылдаумен қатар, бірінші кезекте, шекаралас ауылдарға қатысты орта мектептің нормативтерін 81 баладан 41 балаға дейін түсіру қажет деп санаймын. Ең бастысы, шекаралық ауылдардағы мектептерді сақтап қалу үшін олардағы оқушылардың тиісті шекті мөлшерін кемітуді қолға алу керек.
Сонымен қатар, бұл аудандарда кәсіпкерлікті дамытуға, жас мамандардың қияндағы алыс ауылдарға барып, тұрақтап қалуына, жергілікті тұрғындардың әлеуметтің жағдайын көтеруге, сондай-ақ, табиғи мүмкіндіктері бар аумақтарда туризмді дамытуға бағытталған ынталандыру шараларын қабылдау мүмкіндіктерін қарастыру қажет.
Әңгімелескен
Ғабит ІСКЕНДЕРҰЛЫ,
«Егемен Қазақстан»