Азат Перуашев: «Парламенттік оппозиция туралы» заң болашақ үшін қажет

Азат Перуашев: «Парламенттік оппозиция туралы» заң болашақ үшін қажет

Саяси азшылықтың құқықтарын парламентте заң жүзінде бекіту керек. Бұл бастаманы Қазақстан Президенті Қасым-Жомарт ТОҚАЕВ өткен жылдың аяғында Ұлттық Қоғамдық сенім кеңесінің отырысында ұсынған болатын.

Бірақ мұндай заң жобасы бұрыннан бар. «Парламенттік оппозиция туралы» деп аталатын заң жобасын 2013 жылы «Ақ жол» партиясы әзірлеген болатын. Жақын күндері аталмыш заң жобасы талқылауға ұсынуға дайын. Бұл қоғамда қызу пікірталас тудырды. Бұған дейін заң жобаларының 99% үкімет әзірлесе, осы жолы осындай өзекті тақырыптағы заң жобасын депутатттар әзірледі. Аталмыш заң жобасының ерекшелігі де осында. 

Бұл құжатты алда не күтіп тұр? Қабылдана ма? Партия жетекшісі Азат ПЕРУАШЕВ сұхбатында осы және басқа да тақырыптар төңірегінде әңгімелеп берді.

Неліктен жастар ұлттық компанияда немесе әкімдікте лауазымды қызмет етуді армандайды

- «Ақ жол» - жалған оппозиция деген сияқты Сізге тағылған айыптарға қандай жауап айтасыз?

- Менмендікке байланысты туындаған жанжал – ішкі оппозицияның мәңгілік проблемасы. Жақсы жолын айтар болсақ, қазір саясаткерлер адамдарды біріктіріп, алға жылжуы керек. Өйткені, бізде бұған барлық алғышарттар бар.

«Ақ жол» кез-келген сыни резонанстан ұтылмайды. Себебі бұл біздің бастамаларымызға қызығушылық бар дегенді білдіреді. Ойланатын адамдар олардан нигилизимсіз шынайы өзгерістер, қоғамның билікті бақылауы сияқты айтатын тақырыптар тауып алады.

Қарапайым азаматтар жақсы өмірді қалайды, алайда жақындарының тыныштығын бағалайды. Сондықтан, біз мұндай шешімдерді саяси жүйенің ашықтығы арқылы ұсынамыз.

Сонымен қатар, демократияландыру және қоғамға есеп беру Тұңғыш Президент Н.Назарбаев бекіткен «100 нақты қадам» Ұлт жоспарында стратегиялық мақсат ретінде анықталған. Президент Қ.Тоқаев осы бағыттағы практикалық қадамдар туралы тапсырмалар берді, ал «Ақ жол» өзінің парламенттік мәртебесін қолдана отырып, тиісті құжатты ұсынады.

- Бұқаралық ақпарат құралдарында сіз «биліктегі партия мен парламенттік азшылықтағы партиялар кемсітушілікке жол бермеу үшін тең пропорцияда қаржыландырылуы керек» деп айттыңыз. Сонда, қазір кәсіпкерлер үшін қиын кезеңдер өтіп жатыр ма?

- Жеке тармақтардан емес, тұжырымдамалық тәсілдерден бастайық. Біріншіден, заң жобасы оның әлсіреуіне емес, республиканың дамуына қызмет етуі керек. Президент Қ.Тоқаев жүйесіз ырықтандырудың мемлекеттіліктің жойылуымен байланысты екенін атап өтті. Құқықтық үстемдік - ұлттық тәуелсіздік пен қоғам мүдделерінің кепілі. Сондықтан мемлекеттік институттардың әлсіреуіне жол жоқ. Сонымен бірге, оппозиция біз ұмтылатын демократиялық мемлекеттің маңызды институты болып табылады. Демек, қазіргі жүйені заман талабына және азаматтардың сұраныстарына сай біртіндеп бейімдеуге мүмкіндік беретін шешімдерді табу керек.

Екіншіден, біздің заң жобамыз 2013 жылы әзірленді және сол кезде Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымының оң бағасын алды. Ал 2017 жылы конституциялық реформа жүргізілді. Сондықтан біз қолданыстағы Конституцияға сәйкес келетін заң жобасын әзірлеуіміз керек.

Мысалы, Конституцияның 61-бабында бюджеттің шығыс бөлігінің ұлғаюын қарастыратын заң жобалары үкіметтің оң қорытындысымен ғана енгізілуі мүмкін деп белгіленген. Үкімет осы құжатта ұсынылған стандарттарға шығындарды ұлғайтуды қолдай ма, жоқ па, бұл бюджеттің мүмкіндігіне және біздің дәлелдерді келтіру қабілетімізге байланысты.

Жалпы, қазіргі кезеңде бұл заң жобасының негізгі мақсаты - парламенттегі оппозицияның мәртебесі мен құқықтарын заңнамалық тұрғыдан бекіту.

Кәсіпкерлерге деген скептицизмге келетін болсақ, олар шынымен қиын кезеңді бастан өткеріп жатыр деп айта аламын. Сонымен қатар, біз бизнеске салықтық және әкімшілік қысымның артып келе жатқанын көріп отырмыз. Президенттің шағын кәсіпорындарды тексеруге мораторий енгізіп, оларды табыс салығынан босатуы кездейсоқ емес. Осындай жағдайда, элиталық қара жиһазға немесе кәріптас портреттеріне тапсырыс берген шенеуніктердің өмірі жай шоколад. Сондықтан жастар шағын және орта бизнесті емес, ұлттық компанияда немесе әкімдікте лауазымды қызмет етуді армандайды.

Біз тек «Ақ жол» немесе басқа партия туралы емес, парламенттік институт туралы заң жобасын ұсынып отырмыз.

Келесі сайлауда кім парламентке өтетінін және осы мәртебені пайдаланатындығын сайлаушылар шешеді. Бірақ парламенттік азшылықтың билеуші ​​партиямен құқықтарының теңдігі тек өздерінің мүмкіндіктеріне байланысты болмауы керек. Өйткені, билікте мұндай мүмкіндіктер мен ресурстардың  көп екені белгілі.

Біз парламенттік азшылықтың қызметін мемлекеттік бұқаралық ақпарат құралдарында жариялау мен мемлекеттік ақпараттық тапсырыстарда теңдіктің ұқсас принципін ұсынамыз.

Бүгінгі таңда кез-келген мемлекеттік БАҚ-та билік партиясының қызметі туралы ақпараттар жиі жазылып, ал басқа партиялар туралы хабарлар аз жарияланады.

Бірақ олар заң шығару жұмыстарын жүргізеді, экономика, саясат және қоғам мәселелерін шешеді. Өз сайлаушыларының мүдделерін қорғап, мемлекеттік функцияны да орындайды. Онда, олар өз идеялары мен бастамаларын қоғамға жеткізу үшін неге ақша төлеуі керек?

Сайлау туралы заңдағы партияларды тең түрде қамту талаптары оппозицияға бес жылда бір рет өздерінің өмір сүретіндіктерін жариялауға мүмкіндік береді. Біздің күнделікті өмірімізге осы норманы енгізу саяси бәсекелестіктің және Президенттің «Есітетін мемлекет» тұжырымдамасының маңызды факторы болар еді.

Үкіметтік цензура дегеніміз не?

- Қаржылық мәселелерден басқа тағы қандай нормаларды өзгерту керек?

- Парламент отырысы кезінде мені бірнеше рет сөзден айырып, микрофон өшірілгенде заң жобасының идеясы пайда болды. Бұл 2012 жыл болатын, біз парламенттік азшылық партиясы ретінде, үнемі кедергілерге тап болдық.

Парламент палаталарының бірлескен отырысында бюджетті талқылау кезінде, «Ақ жол» фракциясы өкілінің сөз кезегі болған кезде, билік партиясының депутаттары біздің наразылығымызға қарамастан, пікірталасты тоқтатуды, бірауыздан дауыс беруді және тақырыпты жабуды талап етті.

Әрине, біз ауызша да, жазбаша да наразылық білдірдік, жауап ретінде бізге тиісті нормалар мен регламенттерді көрсетті. Сонымен, біздің фракция депутаттарының барлық ұсыныстарын жұмыс тобының жетекшілері үкіметтің қорытындысына жіберді. Алайда, бұл заң жүзінде тек бюджет мәселелеріне ғана қатысты болуы керек еді. Іс жүзінде, парламенттік азшылықтың заңнамалық бастамасына үкіметтің цензурасы қолданылды: теріс пікір алғаннан кейін жұмыс топтары біздің ұсыныстарымызға қарсы талқылаусыз дауыс берді. Біз тағы да наразылық білдіріп, тиісті өтініштер жібердік, бірақ жағдай өзгермеді.

Дәл сол кезде біз бүгін сөз болып отырған парламенттік оппозицияның құқығын қорғайтын заң әзірлеуді ұйғардық. Бұл жобада фракциялардың сөз сөйлеуге, заң шығару бастамаларында цензурадан қорғануға және басқа да құқықтары туралы бірқатар нормалар бар.

2016 жылы Нұрлан Нығматулин Мәжіліс спикері болып сайланғаннан кейін, сөз сөйлеуге қойылатын шұғыл талаптар, жұмыс топтары регламентке дереу енгізіліп, барлық шақырылымда барлық фракциялар арасында байсалды қатынастар орнатылды. Осыған қарамастан, бұл нормалардың Мәжіліс регламентінде ғана емес, сонымен бірге заң деңгейінде шоғырлануы парламенттік азшылықтың құқықтық кепілдіктерін күшейтетіні сөзсіз.

- Бундестагта депутаттардың төрттен бір бөлігі парламенттік тергеуді тағайындай алады. Егер көпшілік сізді қолдауға келіспесе, біздің парламенттегі істерді тергеудегі сәттіліктің кепілдемесі неде?

- Жалпы біздің депутаттарымыздың парламенттік тергеу жүргізуге құқығы жоқ, тек парламенттік тыңдаулар бар. Ал, бұл екеуі бір-бірінен алыс ұғымдар. Сондықтан, біз жағдайды түзетуді ұсынамыз.

Мен азшылықта бола тұра, бірақ белгілі бір мәселелер бойынша қоғамнан жасырылатын фактілерді айта отырып, олардың объективті қарастырылуына қол жеткізуге болатынына сенімдімін. Бұл формат сот реформасының күтілетін маңызды факторы болуы мүмкін.

Біз көптеген қарама-қайшылықты процестерді көріп отырмыз, жан-жақты қоғамдық талқылау әдетте олардың тасада қалатын «бұлтарыстарын» ашады. Мұндай жағдайда соттар тараптардың уәждерін және құқық қорғау органдарының істерді тергеу кезінде олардың жауапкершілігін арттыра түседі. Сонымен қатар, біз бұл форматты тек аса маңызды мысалы, Алматыдағы ұшақ апаты немесе биліктің эшелондарындағы сыбайлас жемқорлық фактілері сияқты жағдайларда қолдану туралы айтып отырмыз.

Егер парламенттік көпшілік мұндай оқиғаларға қатысты қоғамдық тергеу жүргізуден бас тартса, онда келесі сайлауда азшылықтың қатысуымен орын ауыстыру қаупі бар.

«Ұстамдылық пен тепе-теңдік» механизмі

- Тергеу комиссиясын құру құқығын алған парламенттік оппозиция оны үкіметті әрдайым бүлдіріп, көпшіліктің заңды билігіне кедергі жасау құралы ретінде қолдануы мүмкін бе?

- Шенеуніктер үшін көп алаңдамаңыз. Олар өздері үшін тұра алады және ренжітуге жол бермейді.

Көпшілікке келер болса, тіпті Генрих Ибсен де азшылық кейбір кездері дұрыс айтып, ал көпшілік әрқашан қателеседі дейді. Себебі көпшілігі инерциямен қозғалады, ал аз адамдар саналы таңдау жасайды.

Осыған қарамастан, оны көпшілік басқарады. Бұл туралы Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымы біздің заң жобасына берген тұжырымында Венеция комиссиясының құжаттарына сілтеме жасай отырып «Парламенттік азшылық тыңдалуға құқылы, бірақ шешімдерді көпшілік қабылдайды» деген болатын.

Сонымен бірге, демократиялық елдерде билік партиясының  бюджет қаражатын жұмсауын парламенттік оппозицияның тікелей оппоненттері бақылайтын кезде «ұстамдылық пен тепе-теңдік» механизмі қолданылады. Ал, бізде бүгінгі күнге дейін билік әрі бюджетті басқарып, әрі оның орындалуын қадағалайды. Сондықтан, біз заң жобамызда Мәжілістегі бюджет және қаржы комитетін тек оппозициялық депутат басқаруы керек деген норманы талап етеміз.

- Айтпақшы, Мальтада «президент оппозиция жетекшісін тағайындайды». Сіз оппозиция жетекшісі болуға дайынсыз ба?

- Мальтада дейсіз бе? Әрине, мұндай ұсыныс үшін рахмет, бірақ мен өзімді басқа елде елестете алмаймын.

Оппозицияға келер болсақ, негізі сайлауға бәрі жеңіске жету үшін қатысады. Сондықтан мен оппозицияда болғым келмейді, бірақ нақты мемлекеттік басқаруға қатысуға тырысамын. «Ақ жол» партиясы басқа партиямен коалиция жағдайында болса да мұндай мүмкіндікке ие болады деп үміттенемін. Әйтпесе, саясатқа кірудің мағынасы жоқ.

- Коммунистер сізді парламенттік оппозиция деп, ал оларды олай санамайтынына ренжімей ме?

- Біздің заң жобасында парламенттік оппозиция ұғымы парламенттегі фракциялары бар, көпшіліктің саясатына ашық түрде қарсы тұратын, бірақ үкімет құрамына кірмейтін парламенттік партияларға беріледі.

Яғни, мұның бәрі сайлаушылардың таңдауына және партиялардың ұстанымына байланысты. Егер коммунистер келесі парламентке кіре алмаса, онда оған тек өздері кінәлі. 

Ыңғайлы және ыңғайсыз депутаттар

- Парламенттік иммунитетке келсек, парламенттік бостандықты пайдалану шектен шығып, оны әділеттілікке жол бермеу үшін қолдану мүмкін бе?

- Біз басқаша жағдай туралы айтып отырмыз: егер билікте біреу ыңғайсыз және принципиалды депутатты парламенттен шығарып тастаса, онда оппозициялық партияда өз әріптесін қорғау тетігі болуы керек.

Алайда, егер де дәлелдер сенімді болса, иммунитеттен айыру туралы фракция өзі шеше алады. Әйтпесе, бұл партияның репутациясына кір келтіруі мүмкін. Бұл біздің көзқарасымыз, мен бұл бойынша күрделі даулар болатынын түсінемін.

- Митингілер туралы айтсақ. Сіздің заң жобаңызда «парламенттік оппозиция жиналыстар, митингілер және т.б. ұйымдастыру кезінде хабарламаның ішінде іс-шараның мақсатын көрсетуге міндетті емес, өйткені оның бағдарламасы сайлаушылардың қолдауына ие болды» деп жазылған. Бұл митингтер туралы заңға қайшы келе ме?

- Заң жобасының 10 бабының 2 тармағында парламенттік оппозиция митингтер ұйымдастырған кезде оларды өткізу қоғамдық тәртіп пен азаматтардың қауіпсіздігіне қатер төндірмейді деген міндеттеме алады деп көрсетілген. 4 тармағында кездесулерді өткізу жауапкершілігі партия мен оның лауазымды тұлғаларының мойнында болатындығы айтылған. Осыған байланысты біз қауіпсіздік талаптары мен жауапкершілікті сақтаймыз.

Сонымен қатар, Ұлттық кеңесте сөз сөйлеген Президент Қ.Тоқаев митингілерді лицензиялау рәсімін парламенттік партияларға ғана емес, кез-келген ұйымдастырушыларға да хабарлау арқылы ауыстыруды ұсынды. Сондықтан біздің бүгінгі ұсынысымыз 2013 жылы немесе тіпті 2019 жылы болғандағыдай түбегейлі көрінбейді. Міне, осы митингілер туралы заңнама өзгертілетін болады.

Ел маңызды саяси реформаларды бастады. Біз бұл үлкен жұмысқа өз үлесімізді қосуға ниеттіміз.

АЛМАТЫ.