Азат Перуашевтың Мемлекет басшысының 2022 жылғы 1 қыркүйектегі жолдауына пікірі

Азат Перуашевтың Мемлекет басшысының 2022 жылғы 1 қыркүйектегі жолдауына пікірі

Президент Қ. Тоқаевтың кешегі жолдауы қоғамдағы үлкен пікірталасқа ұласты. Расында да, кезектен тыс президенттік және парламенттік сайлауларды өткізу, президенттік каденцияны қайта қарау (сайланудың мерзімі мен шегі) туралы шешімдер – бүгінгі саяси дискурс аясында өте маңызды.

Алайда бұл пікірталас Жолдаудың өзге де маңызды мәселелерін екінші сатыға ысырып тастады, ондай мәселелер әр бөлімде жеткілікті. Құжатты емес, Мемлекет басшысының сыртқы сын-тегеуріндерге деген көзқарастарына дұрыс баға беру үшін – оның кешегі сөздерін (ал, бұл бағдарламалық сөздер, яғни сайлауалды десе болады) қозғалған барлық мәселелер мен оны шешудің ұсынылған жолдары аясында қабылдау керек.

Бұл, сонымен қатар, аталған Жолдауды қазіргі болып жатқан Конституциялық реформаның мәніне қоса қарастырған өте маңызды (еске сала кетейін, референдумның келесі күнінде, б.ж. 6 маусымында, Қасым-Жомарт Кемелұлы өз үндеуінде бұл реформалардың соңы емес, тек БАСТАУЫ екенін атап өткен болатын).

«Ақ жол» демпартиясы жақында ғана Конституциялық реформаны жалғастыру бойынша өз ұсыныстарына қатысты жұмысын аяқтады, бұған қатысты түсініктеме осы жерде биылғы жылдың 22 шілдесінде, ал менің осы ұсыныстар жөніндегі сұхбатым б.ж. 29 тамызында жарияланған болатын. Оған қоса, біз ұсыныстарымыздың барлығы «қабылданбайтыны» туралы Әділет министрлігінің жауабын да алып үлгердік. Министрліктің маңызды қызметкерлері заңды олар емес, Парламент қабылдайтынын ұмытып кеткен секілді. Сондықтан, біздің түзетулерге қатысты басты пікірталастар әлі алда.

Оған қоса, бірқатар маңызды саяси және экономикалық мәселелер бойынша Президент ұстанымдары Үкіметтің шекесі тырысқан шенділерінен гөрі, «Ақ жол» демпартиясына жақын екені көрініп тұр. Яки, мемлекет басшысының жолдауынан кейін біздің ұсыныстарымыздың бірқатарында (2020 жылғы партияның саяси бағдарламасында бекітілген) шынайы жүзеге асу мүмкіндігі пайда болған секілді. 

Бұл Қасым-Жомарт Кемелұлына біздің қатал шынайы өмірімізге қарай әдіптелген түрде болса да, либералды көзқарастардың жақындығы мен түсініктілігін білдіреді.

Жолдаудың толық нұсқасын осында қайталап отырудың қажеті жоқ, сондықтан, әр сегмент бойынша ең жарқын (меніңше) үш эпизодқа қатысты пікірімді білдіремін: экономика, әлеуметтік сала, саясат.

I. Әрине, «Ақ жол» фракциясы Мемлекет басшысының сөзінің экономикалық бөлігіне ең оптимистік көзқараспен қарады, онда мен жеке өзім көптеген бағалар мен бастамаларға екі қолмен қол қоюға дайынмын (ал кейбіріне 10-12 жыл бұрын қол қойғанмын). Өкінішке орай, бұл біздің «көрегендігіміздің» дәлелі емес, бұрынғы үкіметтердің нақты сектордың дабылдарын елемейтін инерциясының нәтижесі.

Өзектілігі жағынан бірінші кезекте Қ.Тоқаевтың сараланған салалық салық ставкаларын енгізу туралы бұйрығын қоямын.

Жай ғана бірінші орынға шығарып ғана қоймай, қошемет көрсетемін. Айтпақшы, менің қошеметімді операторлар түсіріп алыпты, оларға ерекше респект).

Бірдеңені түсіндіру керек пе? Қызуғышылық танытқандар биылғы 25 мамырдағы салық реформасы тақырыбындағы баяндамамды осы жерден көріп, кәсіпкерлердің пікірлерін оқи алады. Немесе VRK.news сайтына кірсе болады, онда «сараланған мөлшерлемелерді енгізу жүйелі шаралардың бірі бола отырып, экономикадағы жағдайды шынымен түбегейлі өзгертуі мүмкін» деп жазылған. Босқа өткен онжылдыққа («Ақ жол» Демократиялық партиясынан бұл бастаманы депутаттық сауалдар мен Салық кодексіне ұсыныстар түрінде көтере бастағаннан бері) және осы уақыт ішінде шенеуніктердің салғырттығынан шағын және орта кәсіпкерлік субъектілерінің банкротқа ұшырағанына өкініш білдіру ғана қалып тұр.

Айтпақшы, салықты саралау басым секторларды қолдауға ғана емес, сонымен қатар бюджетті толықтыруға мүмкіндіктер ашады – мысалы, мемлекет есебінен жеткілікті жоғары табысы, несиелер бойынша жоғары пайыздық мөлшерлемелері мен ҚҚС-тан босатылған банктер үшін КПН-ді елеулі түрде арттыру. ҚҚС бөджеттен қайтарылатын мұнай, газ, металл рудалары секілді өңделмеген табиғи шикізат экспорттаушылары үшін де. 

Енді ең бастысы, шенеуніктердің бұл бұйрықтарды бұзып, бұрмалауына жол бермеу. Біз барлығын түртіп отырамыз. 

Екінші орында Президенттің Ұлттық банкке, Қаржылық реттеу агенттігіне және Үкіметке қойған талабы – «нақты секторды тұрақты және қолжетімді несиелеуді қамтамасыз етудің нақты шешімдерін табу».

Бұл тіпті проблема емес, бизнестің бас ауруы. Оның үстіне, оған көбіне реттеушілердің біржақты, немқұрайлы ұстанымы себеп. Ұлттық Банк өзінің жалғыз функциясы ноталар шығару және жоғары базалық мөлшерлеме арқылы «артық өтімділікті алып тастау» арқылы «инфляцияны ұстау» екеніне сенімді. Осындай саясаттың салдарынан отандық өндіріске салынған инвестицияның тиімсіз, ішкі нарықтың импорт пен валюта бағамына тәуелді болып, инфляцияға кері әсерін тигізіп жатқанына Ұлттық банк мән бермейді, оның пікірінше, бұл Үкіметтің жауапкершілігі. Осылайша тұйық шеңбер пайда болады: тауар өндіретін ешкім жоқ, тауар тапшылығы инфляцияны тудырады, инфляция Ұлттық банкті базалық мөлшерлемені көтеруге итермелейді, жоғары мөлшерлеме несиелер бойынша жоғары пайызды тудырады, оған қарыз алушылар төтеп бере алмайды, тауар өндіретін ешкім қалмайды.

Ұлттық банк пен ҚНРДА «несиелендірудің өскені туралы» мақтанышпен хабарлайды, бірақ, қазірдің өзінде жалпы көлемнің 60% тұтынушылық несиелерге жіберілгенін жасырады. Ал егер нарықтағы ақша массасы тауар өндірісінің көлемінен асып кетсе (оның мұндай үлесі анық, аз қаржыландырылады), онда бұл инфляцияның нақты ілгерілеуі болып табылады. Ұлттық банктің мұндай қарапайым нәрселерге «миы жетпей ме»?

Бұл арада, Президент айтқандай, шешімдер бар: импортты емес, өндірісті несиелеу (немесе импортты қымбатырақ несиелеу, бұл Ұлттық банктің рөлі); ірі өндіруші компанияларға қарағанда ШОБ-қа көбірек несие беру (тәуекелді әртараптандыру) және т.б.

Парламенттегі «Ақ жол» Демократиялық партиясы фракциясының соңғы жылдары осындай пікірталасты жүргізіп келе жатқанына қарағанда, инфляция мен ЕДБ әл-ауқаты үшін ғана емес, сонымен қатар экономика мен отандық өндірісті дамыту (несиелеу) үшін нарықты реттеушілерге заңнамалық жауапкершілікті жүктейтін (Ұлттық банк және ҚНРДА) кез келген сияқты. 

Экономикалық блокта үшінші орынға, жалғыз операторларды тізгіндеу және «бюджеттік басқарудан» «нәтижелерді басқаруға» өту туралы нұсқау беру арасынан мен соңғысын таңдадым.

Жалпы, «Ақ жол» демократиялық партиясы бюджеттің нәтижелерге міндеттілігі бюджетті тікелей келісу арқылы – Үкіметтің бекітілген іс-қимыл бағдарламасымен қамтамасыз етілуі керек деп есептейді. Мұндай бағдарламада қаржылық емес, әлеуметтік-экономикалық мақсаттар мен міндеттер бекітілуі керек. Естеріңізге сала кетейін, 2007 жылға дейін жаңадан тағайындалған Үкіметтің іс-қимыл бағдарламасын Парламентте ұсынып, бекіту міндеті «Үкімет туралы» заңның 7-бабында көзделген болатын, бірақ кейін Мәжілісті тарату кезінде үнсіз жоғалып кеткен.

Осы норманы қалпына келтіру арқылы ғана «Ықпалды Парламент» және «Есеп беретін Үкімет» қағидатын іс жүзінде жүзеге асыруға болады. Сонда Үкімет қаржылық есептілікке ғана емес, өз жұмысының саяси нәтижелеріне де жауапты болады. Және оның жұмысын бюджеттің игерілу/игерілмеу критерийлері бойынша емес, нақты тапсырмалардың орындалуына қарай бағалауға болады.

II. Әлеуметтік блокта Ұлттық қордың жылдық инвестициялық кірісінің 50 пайызын балаларға арналған арнайы жинақ шоттарға аударуды көздейтін «Ұлттық қор – балаларға» бағдарламасы бірінші орында тұрғаны сөзсіз.

Экономикалық тұрғыдан алғанда бұл бастама даусыз емес, өйткені ол ұлттық экономикаға инвестициялауға және бүкіл қоғамның әл-ауқатын арттыруға жұмыс істеуге болатын орасан зор қаражатты бөлуді білдіреді. Алайда, мұндай шешім қабылдағанда Мемлекет басшысы Конституцияның жаңа редакциясында жер мен жер қойнауы халықтікі дегенді тікелей басшылыққа алды. Екіншіден, Ұлттық қор жұмыс істеген барлық жылдар бойы оның жинақтарын тиімсіз инвестиция менеджменті (әсіресе Норвегияның Мұнай қорымен салыстырғанда) мен тәбеті қатты шенеуніктер жеп тауысты десек те болады. Қалыптасқан тенденцияларды ескерсек Ұлттық қордың өмір сүруіне ары кетсе он жыл уақыт қалды. Бұл қаражат көбінесе тиімсіз жұмсалып қана қоймай, жай талан-таражға түскен. Мұндай жағдайларда шенеуніктердің кенеттен «дұрысталып кетуін» күту қиын. Иә, қордан негізсіз қаражат алуды тоқтату керек (Бұл туралы Жолдауда да нұсқау бар), Ұлттық қордың кірістілігін арттыру үшін жұмыс істеу керек. Бұл уақыт пен адам сенгісіз күш-жігерді қажет етеді, «Ақ жол» фракциясының депутаттары соңғы он жыл бойы Қордың тағдыры туралы дабыл қағып келе жатқанын ескерсек, оның жүзеге асатыны әзірге шындыққа жанаспайтын көрінеді. Ал бүгінде ата-анасын отыз жыл бойы құрғақ уәдеге сендіріп келгендегідей емес, қазақ балаларына өздеріне тиесілі несібені берген әлдеқайда әділ болмақ.

Сондықтан Президент тек заң арқылы ғана емес, ары арқылы да әрекет етті.

Екінші орынға әйелдердің зейнет жасын 63-тен 61-ге дейін төмендетуді қоямын. Бұл тақырып кенші болсын, мұғалім болсын, базардағы саудагер болсын, сайлаушылармен кез-келген кездесуде алдымызға қойылады. Естеріңізге сала кетейін, 2015 жылы (қателеспесем) өзім қатты құрметтейтін Григорий Марченко зейнет жасын көтеру туралы ұсыныс жасағанда, мәжіліс отырысында бейтарап пікір алысқан болатынбыз (кейін газеттерде жарияланды). Содан кейін біздің фракция бұл мәселені әрбір нақты жағдайда әйелдердің өз еркіне қалдыруды ұсынды: егер адамның жалақысы мен жұмыс жағдайы жақсы болса, кедергі келтірер жарақаты болмаса және одан әрі жұмыс істеуге ниеті болса, тіпті 100-ге дейін де жұмыс істей берсін. Бірақ егер оның жалақысы аз, денсаулығында кінәраты бар немесе жай қажыған адам болса, оған ертерек еңбек демалысына шығуға мүмкіндік беру керек. Бірақ үшінші нұсқа да бар: 58 жаста әйелдің мүлдем жұмысы жоқ болса ше? Өз мемлекеті өзінен онсыз да мардымсыз зейнетақысын алып қойса, ол 63-ке дейін қалай өмір сүруі керек? Бұл жағдайда мемлекеттік органдар оны қолайлы жұмыспен қамтамасыз етуге дайын ба? Содан кейін біз әйелдердің зейнет жасына қатысты ұстанымымызды ауыл шаруашылығын, тоқыма және тамақ өнеркәсібін қолдаумен байланыстырдық, мұнда жұмыспен қамтылғандардың айтарлықтай үлесі әйелдер болып табылады. Нәтижесінде «Ақ жол» фракциясы реформаны қолдамай, одан кейінгі жылдары – референдум кезіндегі жиналыстар мен жуырда өңірлердегі митингілерге дейін – әйелдердің зейнет жасын қысқартуды белсенді түрде қолдады.

Иә, Президенттің шешімі жағдайды толығымен «шешіп» тастамаса да, бұған мемлекеттің мүмкіндіктері мен жинақталған нәтиже сияқты себептері бар екені анық. Қалай десек те, бұл бюджетке қосымша салмақ түсіретін, бірақ қоғам сұранысын қанағаттандыратын ымыра.

Қ.Тоқаевтың үшінші (менің ойымша) әлеуметтік бастамасын таңдаған кезде ол сақтандыру медицинасы, тәрбиешілерді аттестациялау (балабақша емес), жатақхана, «әлеуметтік әмиян» және ең төменгі жалақыны көтеру мәселелері арасында біраз кідірдім.

Осы тақырыптардың қай-қайсысы да бүгінгі таңда өте өзекті.

Әсердің ауқымын ескере отырып, ең төменгі жалақының 70 мың теңгеге дейін көтерілуін атап өту керек, бұл 1,8 миллион азаматқа, ал жанама түрде - жалпы алғанда, барлық жұмысшыларға тікелей әсер етеді, өйткені, бұл сома ЖТС-тен шығарылады. Бірақ, өкінішке орай, өткен жылдардың тәжірибесіне сүйенсек, жарты жылдың ішінде бұл өсімді инфляция мен тарифтердің өсуі жеп қояды деп күту керек (оның болмай қоймайтыны Президент сөзінде де айтылды).

Сондықтан мен үшінші орынға нақты сақтандыру медицинасын дамыту жөніндегі нұсқаулықты қоямын, оның жоқтығын Қ.Тоқаев айтып өткен болатын.

Бізде «сақтандыру медицинасы» ретінде ұсынылатын нәрсе шын мәнінде ондай болып табылмайды. Сақтандыру медицинасы клиенттің жеке шотының болуын және осы сомаға өз еркімен билік ету құқығының болуын білдіреді - пациенттің жеке таңдауы бойынша дәрігер мен емхананы таңдаудан бастап.

Екіншіден, медициналық сақтандыру өз денсаулығына деген жеке жауапкершілікті білдіреді: спортпен шұғылдану, зиянды әдеттерден бас тарту, үнемі бақылау. Бұл жеке көрсеткіштер әрбір жағдайда сақтандыру құнына әсер етеді.

Бізде мұның ешқайсысы жоқ және «сақтандыру» сомалары жеке сипатта емес, жеке төлемдерге, өмір салтына және тұтынушы жауапкершілігіне қарамастан, жүйенің барлық қатысушыларына «шақталған». Экономикалық мағынада бұл сақтандыру емес, қарапайым салық. Бірақ содан кейін оларды кәдеге жарату тиісті процедуралардан өтуі керек. Ал шын мәнінде сақтандыру медицинасы жаңа, нағыз нарықтық тәсілдерге мұқтаж.

III. Енді саясат туралы.

Әрине, бұл жердегі «маусымның хиті» - кезектен тыс сайлау. Әсіресе президенттік. Бірақ бұл мүлдем күтпеген шешім деп айта алмаймын. «Ешқашан мүндай болған емес, міне, тағы да қайталанды» деп М.Зощенко жазғандай, бұл «аяқ асты» сайлаудың ішкі саяси дәстүріне байланысты. Бірақ бұл ең алдымен Конституциялық референдумнан кейінгі мұндай қадамның логикасына байланысты. Негізгі заңды «қайта қосудан» кейін функционалы қамтылған саяси институттардың да жаңаруы қажет болатыны сөзсіз. 

Тіпті, 27 тамызда өткен «Ақ жол» ҚДП филиалдары басшыларының кеңесінде мұндай мүмкіндік 30 пайыздан жоғары ықтималдықпен талқыланғанын айта аламын. Айтпақшы, біздің кандидатурамызды ұсынуға дайын екендігіміз туралы алғашқы мәлімдемелер де сонда айтылды, бірақ біз бұл мәселенің мән-жайы анықталып, рұқсат етілген орындарда – партияның ұлттық кеңесінің пленумы мен оның съезінде талқыланғанша кейінге қалдырдық.

Дегенмен, Жолдаудың саяси мәні жағынан мен бірінші орынға Президент сайлауын (өкілеттіктерін ешкім дауламаған) емес, Қасым-Жомарт Кемелұлының қаңтар оқиғасына қатысушыларға жариялаған рақымшылықты қояр едім. 

Құқық қорғау органдары тергеудің аяқталғанын хабарлады, бірер күн бұрын сол күндері қайтыс болғандардың толық тізімі жарияланған болатын. Қаза болған жазықсыз азаматтардың, оның ішінде періште күйінде кеткен сәбилер мен балалардың жатқан жері жарық, топырағы торқа болсын, олардың туған-туыстарына өз атымнан және де жалпы ақжолдықтар атынан ауыр қайғыларына қабырғам қайыса көңіл айтам. 

Қоғам соттың басталуын тағатсыздана күтуде, сот ашық әрі әділ өтіп, халыққа қарсы шабуылдар мен жантүршігерлік қылмыстардың шынайы ұйымдастырушылары мен орындаушылары белгілі болады деп сенеміз.

Бірақ бәрібір, қаңтарда көшеге шыққандардың дені лаңкестер емес, қарапайым қазақ жастары екенін айта кеткен жөн. «Ақ жол» демократиялық партиясының депутаттары Алматы, Тараз, Шымкент, Қызылорда қалаларындағы түрмелерде болып, қамаудағы наразылыққа қатысушылармен кездесті. Бұл жігіттердің өмірден де, шенеуніктерден де үміт үзген соң, әділдік пен жақсылықтан үміттену үшін көшеге шыққанын жеке әңгімелерде жиі байқадық. Осы кездесулердің қорытындысы бойынша қаңтардың өзінде Парламентке бірқатар депутаттық сауалдар, нақты істер бойынша құқық қорғау органдарына жастардың тағдырын бұзбауды, әрбір мысалды зерделеуді талап етіп, жүзге жуық хат жолдадық. Оның үстіне, сол кездің өзінде Президент Қ.Тоқаев Бас прокурорға ауырлататын мән-жайлар болмаған жағдайда адамгершілік танытып, қамауға алынғандардың жауапкершілігін жеңілдетуді тапсырған болатын.

Рақымшылық туралы шешім қоғамдық келісімді нығайту, жастарға мемлекеттің оларға және олардың болашағына сенім артатынын көрсету үшін жасалған. Бұл қадамның өте ауқымды - жаңа президенттік мерзімнен әлдеқайда ұзағырақ және дұрыс салдары болатынына сенімдімін. Сондықтан бұл қадамды Қасым-Жомарт Кемелұлының биылғы Жолдаудағы ең маңызды саяси шешімі деп білемін. 

Ал маңыздылығы жағынан келесі кезекке, кем дегенде бүгін, мен мерзімінен бұрын өтетін сайлауды және президенттік мерзімдер мен реттілікті қайта қарауды қояр едім.

Кейбір сарапшылар сайлаудың кейінге шегерілуімен мемлекет басшысы қаңтар трагедиясының артында тұрған «ескі Қазақстанның» кек қайтаруына тосқауыл қойып; сондай-ақ жоспарланған сайлау қарсаңында қазіргі элитаның бөліну қаупін жойды деп есептейді, бұл пайымдар Президенттің жасын меңзейтіні анық.

Мұндай тұжырымдардың өз негізі бар. Десе де, «реваншистер» үшін сайлау уақыты аса маңызды емес сияқты. Полиция мен ҰҚК департаменттерінен ұрланған 2 мыңға жуық атыс қаруының, оның ішінде пулемет пен гранатометтің әлі күнге дейін қайтарылмағаны кездейсоқ емес. Ал егер қастандық жасаушылардың жаңа стихиялық шерулер тудырып, жұртшылықтың қолдауына ие болу мүмкіндігі болса, олар қандай себеппен болса да – дизель бағасынан бастап, отбасылық трагедияға дейінгі жағдайда оны пайдаланады. Сайлау да қолайлы, бірақ ықтимал нұсқалардың бірі ретінде ғана. Сондықтан кек алу қаупі жойылған жоқ, оны мерзімінен бұрын сайлау арқылы жою мүмкін емес. Оны қоғамның экстремизм мен билікті күшпен құлатуға төзімсіздігі, өз мемлекетіне құрметпен қарауға және Президентті ел болып қолдау арқылы ғана жеңуге болады. Жолдауда айтылғандай, Мемлекет басшысы осындай қолдау тауып, үкіметті шын мәнінде халықтың қамына бұру үшін барлығын жасап жатқанын көріп отырмыз. 

Бөлінуге келетін болсақ, бұл теориялық тұрғыдан жасына байланысты емес, басшының әлсіздігінен болуы мүмкін. Кейде бұл жайттар (жасы мен әлсіздігі) сәйкес келеді, бірақ Қ.Тоқаевтың жағдайында емес. Айтпақшы, көптеген алдыңғы қатарлы демократиялық елдерге қарасақ, мысалы, Батыс демократиясының тірегі, соңғы уақытта 80-нен асқан кандидаттар президенттікке үміткер болуда. Менің ойымша, Қасым-Жомарт Кемелұлы саяси және мемлекет қайраткері ретіндегі әлеуетінің шыңында және биыл да мұны талай мәрте растап жүр. Ол алға қойған (және жүзеге асырған) көптеген шешімдерге сәйкес, «Ақ жол» демократиялық партиясының өзіндік қалыптасқан көзқарасы бар, бірақ біз Президентпен жиі бір бағытта келе жатқанымызды мойындауымыз керек – кешегі Жолдау көрсеткендей.

Сондықтан, өз басым, Президент каденциясын өзгерту бастамасы конъюктураны пайымдаумен байланысты деп ойлаймын. Бұл новелла, бір жағынан, мемлекет басшысына өз жоспарларын және жеке әлеуетін жүзеге асыру үшін шынымен жеткілікті (7 жыл - әлдеқайда көп?) мерзім берілетін жаңа тәжірибені тудырады. Екінші жағынан, мемлекетті басып алуға қарсы «вакцинация» ретінде биліктің ауысуына кепілдік беріледі. Белгілі отандық тәжірибені ескерсек, идеяның азаматтық батылдығын, тіпті сонылығын бағаламау мүмкін емес. Кем дегенде, бұл қызықты болады. 

Жалпы, бақылаушылардың бұған дейінгі берген бағасына қарамастан, бұл Жолдаудың саяси блогы ең қарқынды және жаңашыл болып шықты. Осылайша, шешім қабылдау құзыреті мен олар үшін жауапкершілікті толығымен салалық министрліктердің құзырына беру туралы шешімді сөзсіз дұрыс деп санаймын. Үкімет тек салааралық мәселелермен және үйлестірумен айналысуы керек.

Бұл тапсырманың өзектілігін асыра бағалау мүмкін емес. Расында, Үкімет бүгінде дұрыс ой айтатын, бірақ өз бетінше әрекет ете алмайтын «алқалы жауапсыз органға» айналды. Неміс философы К.Юнгтің «ұжымдық бейсаналық» концепциясына ұқсас, мұнда тек моральдық ұстанымдар мен стихиялық импульстар нақты фактор болып табылады)).

Жауапкершілігін арттырып, министрлерге ерік беру керек, бұл олардың бастама көтеріп, практикалық жұмыстармен айналысуына мүмкіндік береді. Бәлкім, мұндай ұжымдық үкімет үшін монолитті, бет-жүзі жоқ, ебедейсіз үкіметке қарағанда, әр ведомствоның белгілі бір автономиясын білдіретін «Министрлер кабинеті» атауы қолайлырақ болар еді. 

«Самұрық-Қазына» Ұлттық әл-ауқат қорының активтерін басқару туралы Үкіметтің Ұлттық есебі түрінде болса да, квазимемлекеттік секторға парламенттік бақылауды енгізу туралы Президенттің тапсырмасын принципті мәселе деп санаймын. Естеріңізге сала кетейін, «Ақ жол» фракциясы бірнеше жылдан бері М.Саакашвилидің «Экономикалық еркіндік актісін» үлгі ете отырып, барлық мемлекеттік кәсіпорындардың қызметін, оның ішінде олардың мазмұны, жалақысы мен сыйақысы, сондай-ақ барлық таза пайданың мемлекет кірісіне түсуін кеңейтілген бюджетке енгізуді ұсынып келеді.

Квазимемлекеттік сектор мемлекеттен қаржыландырылып, ЖІӨ-нің 60% құрайды, бірақ сонымен бірге оның пайдасы қоғам мен Парламенттен жасырын түрде жұмсалады. Яғни, мемлекеттің әлеуметтік және басқа да шығыстарын анықтаған кезде Парламент мемлекеттің нақты қаржылық ағындарының жартысына жуығын ғана көреді. Мәселен, Президенттің 2020 жылы ұлттық компаниялардың табысының 100 пайызын бюджетке аудару туралы тапсырма бергеніне қарамастан, іс жүзінде мемлекетке тек 14 пайыз ғана түскен.

Қалған сомаларды холдингтер мен ұлттық компаниялардың топ-менеджерлері басқарып, өздеріне жылына 100 миллиондап бонус жазып отырады, жақында «Бәйтерек» холдингінің басқармасына қатысты да жағдай белгілі болды. Үкімет пен Ұлттық банктің инфляциямен күресудегі сәтсіздіктері, мектеп формасына қатысты масқара жағдай және т.б. – мұндай «оба кезіндегі тойды» қоғамға деген дөрекілік деп санаймын.

Келесі кезеңде «Самұрық-Қазына» қоры ғана емес, «Бәйтерек» холдингі, барлық ӘКК, қорлар мен компаниялар секілді барлық квазимемлекеттік құрылымдардың бюджеттерін қоса отырып, кеңейтілген республикалық бюджетке көшу қажет деп есептейміз. Қоғам мен Парламентте мемлекеттің қаржылық мүмкіндіктері туралы толық түсінік болуы және оларды осы құрылымдарға «жақын» адамдардың тар шеңбері емес, бүкіл елдің мүддесі үшін басқаруы керек. 

Мемлекет басшысының «Еліміздегі саяси жаңғыру аясында парламентаризмді дамыту басты орынға ие» деген мәлімдемесінің маңызы өте зор.

«Ақ жол» демократиялық партиясы Парламентте жұмыс істеген барлық жылдар ішінде Мәжілістің функционалдығын кеңейтуге, биліктің өкілетті және атқарушы тармақтары арасындағы тежемелік пен тепе-теңдіктің нақты, жұмыс істейтін механизмін құруға қатысты ұсыныстарды енгізіп келеді, олар Саяси бағдарламамыздың маңызды бөлігін құрайды.

Атап айтқанда, біздің ұсыныстарымыз:

- Парламент сайлауында жеңіске жеткен партияның Үкіметтің дербес құрамын жасақтау және оны Президенттің бекітуіне ұсыну құқығын қамтамасыз ету;

- Парламенттік азшылық (парламенттік оппозиция) партияларына алған дауыстарына сәйкес өз өкілдерін Үкімет құрамына қосуға мүмкіндік беру;

– Депутаттардың бюджет шығыстарына қатысты ұсыныстарына Үкіметтің міндетті түрде келісімін беруі сияқты депутаттық бастамаларға деген мемлекеттік цензура мен Парламент өкілеттігін дискриминациялаудан алшақтау. Оның орнына бірқатар демократиялық елдердің тәжірибесіне сүйене отырып, біз Парламент ұсынған сайлаушылардың қоғамдық маңызы бар ұсыныстарын қаржыландыруға арналған бюджет шығыстарының нақты үлесін (мысалы, 1%) анықтауды ұсынып отырмыз;

- Парламентке биліктің жоғары эшелонындағы сыбайлас жемқорлық фактілері, адамдардың жаппай қаза болуы немесе оның қаупіне; азаматтық құқықтарды жаппай бұзу және конституциялық құрылысқа қауіп төндіру және т.б. фактілерге қатысты парламенттік тергеу ретінде атқарушы органдар мен олардың лауазымды тұлғаларының қызметіне бақылаудың неғұрлым тиімді нысанын беру;  

«Ақ жол» демпартиясы конституциялық реформаны жалғастыруды және жаңа саяси жүйені құруды көздейтін түзетулердің толық пакетін (барлығы 64 түзету), жоғарыда айтылғандай, Әділет министрлігінің теріс позициясына қарамастан Мәжілістің жұмыс тобына жолдады. 

Президенттің кешегі жолдауынан кейін біздің бастамаларымыз нақты жүзеге асу мүмкіндігіне ие болады деп үміттенемін: Қ.Тоқаев сөзінен үзінді келтірейін: «Болашақта тек көпшілік дауысқа ие болған саяси күштердің өкілдері ғана емес, басқа да Парламенттік партиялар Үкімет құрамына кіре алады».

Бұл атқарушы билікке бүкіл қоғамның қажеттіліктерін қанағаттандыратын неғұрлым салмақты шешімдер қабылдауға мүмкіндік береді».

«Ақ жол» фракциясы 2012 жылы «Парламенттік оппозиция туралы» өзінің заңы аясында мұндай ұсыныс жасаған болатын, ол заң да сегіз жылдан кейін тек Қасым-Жомарт Кемелұлының тікелей тапсырмасымен ғана қабылданған болатын. Бірақ соған қарамастан, заң жобасы 2020 жылы қайта енгізілгенде Үкімет бұл ережені өткізбей қойды. 

Бұл түзету биылғы жылдың 22 шілдесінде Үкіметке жолданған конституциялық реформаны жүзеге асыру жөніндегі біздің ұсыныстар пакетінде де, Мәжілісте үкіметтік заң жобасын талқылау аясында «Ақ жол» демократиялық партиясы енгізген 64 түзетуде де бар.

Ал шілдедегі хатқа Әділет министрлігінен «қабылданбады» деген жауап алсақ, енді Президенттің тікелей тапсырмасынан кейін әзірлеуші ​​не деп жауап береді екен? Олар ашық саботаж жасауға барады ма? 

Солай болғанның өзінде де, саботаж сәтті болмайды деп ойлаймын. Елдегі көңіл-күйге қарап, азаматтық қоғам Президентті қолдап қана қоймай, бюрократия қарсылығына қарамастан реформаларды одан әрі тереңдетуді талап етеді. Қ.Тоқаев бастаған өзгерістер қайтарымсыз сипатқа ие болып бара жатқан сияқты.

Оның үстіне, мемлекет алдында басқа да проблемалардың барған сайын өзектілігі арта түсуде - мысалы, жемқорлар шығарған капиталдарды қайтару; ірі шетелдік инвесторлармен жер қойнауын пайдалануға жасалған келісім-шарттардың талаптарын ашып көрсету, ең бастысы, еліміздің мемлекеттілігі мен аумақтық тұтастығын нығайту.

Президент айтпақшы, басқа жол жоқ. 

Осы орайда біздің Саяси бағдарламамыз да еркісіз ойған оралады. Жақсы әннің есте қалар сөздері секілді. 

 Түбегейлі өзгерістер қажет.

Сабырлылық пен табандылық танытқан дұрыс.