Бизнес шенеуніктердің қайырымына бағынышты болмауы керек – zorknews.kz

Бизнес шенеуніктердің қайырымына бағынышты болмауы керек – zorknews.kz

https://zorknews.kz/articles/mneniya/biznes-ne-dolzhen-zaviset-ot-milosti-chinovnikov.html

30 қазанда Мәжілістің пленарлық отырысында ақжолдықтар үкімет ұсынған алдағы үш жылға арналған республикалық бюджетті қабылдауға қарсы дауыс берген жалғыз фракция болды. Осыған байланысты «Жаңғырған Отан» саясаткерге бірқатар сауалдар қойды.

- Азат Тұрлыбекұлы, Үкімет 2025 жылы бюджеттің мұнайлы емес кірістерін жинауды арттырудың қандай нұсқаларын ұсынды? 30 қазанда Мәжілістің пленарлық отырысында Ұлттық банк басшысы жаңа Салық кодексі бойынша жұмыстарды ескере отырып, осыған назар аударуды сұрап депутаттарға жүгінді. Сонда бюджеттің мұнайлы емес кірістерін ненің немесе кімнің есебінен ұлғайту көзделіп отыр?  Жаңа салық төлеушілердің есебінен бе, әлде салық төлеп жатқандар үшін мөлшерлемелерді көтеру арқылы ма?

- Үкімет бұл бағыт туралы айтқанмен, бірақ бюджет жобасында ол онша байқалмайды. Бәлкім, министрлер кабинеті қазір Ұлттық қордан түсетін трансферттерді көбейту арқылы экономиканы қайта жандандырып, кейбір жүйелі істерді жүзеге асыруға тырысып жатқан шығар, бірақ, сонымен қатар үкімет нақты секторды қаржыландыруды қысқартып отырғаны парадокс болып тұр. Бюджеттің кіріс негізін құрайтын да осы ғой. Оны күшейтпей, президент айтқандай «экономиканың өндірістік негізін» жасамайынша, процестерді қайта жаңғырту мүмкін емес. Бізде бюджеттің шығыс және кіріс бөліктері арасында үлкен алшақтық бар.  Сонымен бірге, бюджеттік реципиенттерге – әлеуметтік бағдарламаларға, мемлекеттік қажеттіліктерге, мемлекеттік қарызға қызмет көрсетуге жұмсалатын шығыстар артып, бюджетке ақша түсуін қамтамасыз ететін донорларға, керісінше, жыл өткен сайын қысқартылуда. Сондықтан үкімет мұнайлы емес салықтарды жинауды қалай көбейтпекші деген сұрақты үкіметтің өзіне қою керек.

Сіздерді менің пікірім қызықтыратын болса, онда мен бюджет жобасында әлдебір үміттенерлік нұсқаларды көрмедім. Үкімет бюджет жобасында көрсеткендей, салықтық әкімшілендіруді жетілдіруге тоқталсақ, бұл да іске асыруда өте қызықты болмақ. Менің ойымша, әкімшілендіруді жақсарту, біріншіден, адал бизнеске қосарланған салық салуға (мысалы, мәмілелерді жарамсыз деп тану секілді әртүрлі айыппұлдарға), екіншіден, аванстық төлемдердің ұлғаюына (бұрынғы үкіметтің жиі жасағаны) және үшіншіден - салық ставкаларын арттыруға алып келеді деген тәуекелдер бар. Бәлкім, әкімшілік деп бүкіл кешенді айтып отырған болар, әзірге менде еш оптимизм жоқ. Сондықтан «Ақ жол» фракциясы 2025-2027 жылдарға арналған бюджет жобасын қараған кезде сын айтты.

- Тәуелсіз сарапшылардың экономиканың тұтас секторлары (ауыл шаруашылығы, тау-кен металлургиясы, автомобиль өнеркәсібі) бюджетке тәуелді болып, жеңілдіктер мен субсидиялардың арқасында ғана өмір сүріп жатыр деген пікірімен келісесіз бе? Жоғары тиімділікті қамтамасыз етпейтін экономиканың нақты қандай салаларын қолдау арқылы бюджет шығыстарын қысқартуға болады деп ойлайсыз?

- Егер жеңілдіктер мен субсидиялардың арқасында өмір сүретін тұтас салалар туралы айтатын болсақ, онда жалпы алғанда нені жеңілдіктер деп санайтыннан бастау керек.  Қазіргі таңда біздің салық және бюджеттік саясатымыз дұрыс емес. Мемлекеттік органда бизнесті жан-жақтан түрлі алымдармен қысып тастаған жүйені құрды - салықтық және салықтық емес, ал, бұл қаржылық ағынның басында отырған шенеуніктер бұл кірісті субсидиялар арқылы кімге беру, кімге бермеу керектігін шешеді. Кейде кәсіпорындар бюджетке төлем төлеп, кейін бюджеттен өз қаржысының бір бөлігін шенеуніктердің "қайырымы" ретінде қайта алып жататын жағдайлар болады.

Ақшаны әрі-бері айналдыру арзан дүние емес екені түсінікті, бірақ бұл шенеуніктерге өте ыңғайлы, себебі тұтас ұжымдар солардың аузына қарап отырады.

Жалпы, мұндай тәсілдің болуының да құқығы бар, себебі ол мемлекетке басым секторларды қолдауға мүмкіндік береді: әлеуметтік сала, азық-түлік өнімдері, ауыл шаруашылығы және т.б.

Мысалы, ауыл шаруашылығы бүкіл әлемде дотацияланады. Бірде мен АҚШ Ауыл шаруашылығы департаментінің шенеуніктерімен кездестім, олар да өз саланың маңызды бөлігі тек субсидияларға негізделгеніне шағымданды.

Бірақ бұл әдістің кемшілігі де бар - оның арқасында бәсекеге қабілеттілерді әлсірету арқылы бәсекеге қабілетті емес компанияларға жиі қолдау көрсетіледі.  ҚДБ туралы Президент Қасым-Жомарт Тоқаев айтқандай: «Достарға - барлығы, қалғандарына - заң бойынша».

Алайда екінші тәсіл бар, мен соны көбірек қолдаймын - қаржының бөлінуін бақыламай, экономиканың шенеуніктерге бағынышты қалмау. Бизнеске субсидиялар түрінде қайтарып беруге тура келетін дүниелерді әу баста тартып алмауға болады. Оны бизнес дұрыс деп санаған жерге онсыз да жұмсайды. Мен бұндай тәсілді әділетті әрі экономикалық тұрғыда нәтижелі деп ойлаймын. Бұл нәтижелі кәсіпорындар үшін ұтымды, олайда әлсіз әрі төмен табыстыларды банкроттыққа ұшыратады.

Одан бөлек, бұл жағдайда мемлекет әлеуметтік салаға бағытталған секторларды (мысалы, балалар киімінің, алғашқы қажеттілікті азық-түліктер өндірісі, әлеуметтік тұрғын үй құрылысы және т.б.), сонымен қатар, бүгінде бәсекеге қабілетті болмағанымен, болашақта трендке айналатын IT, НИОКР, стартаптарды қолдау мүмкіндігінен айырылады. Сондықтан, бір жағынан бәсекелестік, табыстылық, мықтылардың өсуі, ал, екінші жағынан мемлекеттің әлеуметтік міндеттемелерін орындап, экономиканың басын бағыттарын анықтауға көмектесетін нарықтық механизмдерге жұмыс істеуге мүмкіндік беретін әлдебір баланс қажет.

- Сіз экономиканың әр саласында әр түрлі салықтар болуы керек деп ойлайсыз ба?

- Дәл солай. «Ақ жол» салалық салық ставкаларына көшуді 12 жылдан астам, парламентте болған барлық жылдар бойы ұсынып келеді. Яғни, кәсіпкерден түскен табыстың барлығын алып, кейін қайта бөліспей, бірден басымдыққа ие болғандарға көбірек қалдыру. Бірақ бұл тәсіл нарықтық қатынастар мен адал бәсекелестік аясында болуы үшін нақты кәсіпорындарды емес, экономиканың қажетті салаларын қолдау керек. Салалардың ішінде «табиғи сұрыптау» жүру керек. Қолдап ғана қоймай, әр саланың табыстылық дәрежесіне қарай сараланған салық ставкалары арқылы салалық саясатты қалыптастыру. Салалық салық ставкалары әлемде – Еуропалық Одақ пен ЭЫДҰ елдерінде кеңінен қолданылады. Бізде жанама салықтардың ставкалары табыстылық пен мемлекет үшін басымдылығы есебінен құралатын (континентальдық модельде бұл ҚҚС, англосаксондарда сатудан түскен салық) Ұлыбритания, Канада, Италия, Германия, Швеция, Польша, Оңтүстік Корея және т.б. секілді 20-ға жуық дамыған елдерге жазған хаттарымызға алған ресми жауаптарымыз бар. Мысалы, азық-түлік, киім-кешек, дәрі-дәрмек, әлеуметтік тұрғын үй, машина жасау және IT секторын өндіру мен сатуға салықтар төмендейді. Ал табысы жоғары салалар – жер қойнауын пайдалану, сауда, қаржы қызметтеріне жоғары. Бұл ретте бір елде жалпы белгіленген ҚҚС 24% болуы мүмкін, бірақ ауыл шаруашылығы үшін – 0, тамақ және жеңіл өнеркәсіп үшін 5-6%, тұрғын үй құрылысы мен машина жасау үшін 8-10% және т.б.

Президент 2020 жылдан бастап өз жолдауларында Қазақстанда салалық салық ставкаларын қолдану мәселесін қарастыру қажеттігі туралы екі-үш рет тапсырма берді.  Бірақ Мәжіліске түскен жаңа Салық кодексінің жобасында тек КТС бойынша және тек банктер мен ойын бизнесі субъектілері үшін ғана өсірілген мөлшерлемелер пайда болды. Соның өзінде тек 5%тғана. Сонымен қатар, дәл сол банктер ҚҚС төлеуден босатылып, шын мәнінде бюджет осыдан шығынға ұшырауда. Бұл жағдайда өтелмеген ҚҚС КТС-ке қосылуы керек деп есептеймін.

Айырмашылығы, КТС-ті таза пайда болған жағдайда ғана компаниялар төлейді, ал ҚҚС әрбір келісім бойынша төленеді. ҚҚС-ты сату салығымен ауыстыру идеясының мезгіл-мезгіл пайда болуы кездейсоқ емес және өткен жылы шағын бизнес үшін бөлшек сауда салығы енгізілді. Бірақ саралау сала бойынша емес (яғни тауар түрлері), бизнес көлемі бойынша болды.  Нәтижесінде, жеңілдік тұтынушылардың әлеуметтік топтары үшін емес, жеке бизнес топтары үшін пайда болады, бұл кәсіпкерлерді олардың бизнесін бөлшеуктеуге және халықтың кедей немесе ауқатты топтары үшін жұмыс істейтініне қарамастан, толық салық салудан аулақ болуға итермелейді. шетелдік тұтынушылар.  Мұндай саралау міндеті толығымен бұлыңғыр және бұл, менің ойымша, түбегейлі олқылық. 

Тағы бір мәселе: тек КТС емес, ҚҚС салалық ставкалары неге маңызды?  Өйткені бұл өнімнің өзіндік құнына тікелей әсер ететін әрбір келісім бойынша төленетін жанама салық.

КТС өзіндік құнға әсер етпейді, өйткені ол таза пайда болған жағдайда ғана алынады.  Ол кәсіпорынның пайдасын төмендетеді, бірақ өзіндік құнға қосылмайды: егер өзіндік құн кірістен асып кетсе, КТС жай ғана төленбейді, бұл салық салу әдістемесі.

Банктердегідей ҚҚС жоқ жерде салалық КТС мөлшерлемесін енгізу орынды.

Ал біздің салық органдары әлі жасағысы келмейтін жалпы салалық ҚҚС ставкасы болған жағдайда оның мөлшері саладағы шығындардың азаюына немесе өсуіне тікелей әсер етеді.  Бұл нақты секторлардың дамуын ынталандырады немесе тежейді.

Бұл жағдайда «таңдаулыларға» субсидия бөлудің қажеті болмайды - жай ғана саладағы барлық кәсіпорындардың қолында мемлекет қалдыру қажет деп санаған сома қалады. Және басқалардың есебінен емес, өздері тапқан. Бұл тәсіл табиғи іріктеуді жоққа шығармайды, бірақ күшті бәсекелестікке көмектеседі. Ал олардың өздері шенеуніктердің ықыласына азырақ тәуелді болар еді. Сонда бизнес бюджетке тәуелді ме, жоқ па деген сұрақ өзінен-өзі жойылып кетер еді.

Айтпақшы, Қазақстанда шенеуніктер ҚҚС қайтару немесе субсидиялау үшін "алым" талап еткен жаңалықтарды үнемі оқып жатамыз. Бұл мәселе ақша ағындарын қолмен қайта бөлуге негізделген ағымдағы жүйенің тікелей салдары болып табылады.

- Біз айтып отырған артықшылықтар әр түрлі секторлар үшін әртүрлі ҚҚС немесе сату салығы ставкалары емес пе?

- Еуропалық Одақ пен ЭЫДҰ елдерінде салалық ҚҚС мөлшерлемелері жеңілдіктер ретінде қарастырылмайды. Қазақстанда мемлекет арнайы салық режимін жеңілдік деп санайды. Еуропада ауыл шаруашылығына 0% мөлшерлеме жеңілдік емес. Және мұндай мысалдарды көптеп келтіруге болады. Сондықтан жеңілдік деп санау не санамау даулы мәселе. Бұл кімнің позициясынан қарайтыныңызға байланысты - бизнес немесе шенеунік. Және бұл, басқалармен қатар, экономиканың мемлекет үшін басымдық беретін салаларына қатысты. Экономикалық тепе-теңдік тұрғысынан алғанда, бізге, бір жағынан, бизнеске ақша табуға мүмкіндік беру керек, енді бір жағынан қоғамның әлеуметтік мүдделерін қорғау үшін табыстылығы төмен секторларды ынталандыру қажет.

- «Осылайша, басым жобаларды кредиттеу үшін (087-бағдарламасы бойынша) қаржыландыру 2025 жылғы 198 млрд теңгеден 2027 жылы 263 млрд теңгеге, яғни, 30%-дан астамға дейін өседі. Бұл ретте қаржылық қолдау шарасын алатын кәсіпкерлік субъектілерінің санын биылғы 2024 жылдағы 7 мын субъектіден 2025 жылы 1 мынға және 2027 жылы 1300-ге дейін, яғни, бірден 6 есеге дейін қысқарту ұсынылады» - делінген сіздің 30 қазанда пленарлық отырыстағы баяндамаңызда. Бәлкім, үкімет осылайша бәсекеге қабілетті жолға шыға алмай жүрген бизнеске мемлекеттік көмек көрсетуді тоқтатып, шын мәнінде өсіп келе жатқандарға баса назар аударуды ойлайтын шығар?

- Егер басым секторлар мен кейбір негізгі кәсіпорындар туралы айтатын болсақ, мұндай тәсіл мүмкін. Бірақ, осы ниетті сүйемелдейтін критерийлерге қарағанда, ешқандай серпінді нәрселер ескерілмейді.  Әрбір кәсіпорын үшін 1 жаңа жұмыс орнын құру шынымен талқылауға тұратын мәселе ме? Егер осы жаңа тарату әдісі қол жетімді болса, мен бұған назар аудармаған болар едім. Ал онсыз айла-шарғы жасау мүмкіндіктері артады – мемлекеттік көмек көлемінің өсуіне қарай алушылардың саны азаяды. Ал мемлекеттік басқару тұрғысынан бұл сұрақ туындатады және бюджет жобасынан ешқандай жауап көрмедік. Мүмкін олар бізге сәл кейінірек ұсынылатын шығар, өйткені біз үкіметтің көп нәрсемен мақсатты түрде жұмыс істеп жатқанын көріп отырмыз.  Бірқатар салаларда оң үрдістер бар екенін атап өттім, бірақ мұндай тенденциялардың құралдары бюджет жобасында көрсетілмегенін, жалпы алғанда, бюджет жобасының сығымдалғанын, көптеген деректердің ашылмағанын немесе кеңейтілмегенін атап өткім келеді.  Жалпы, мен үкіметтің қазіргі экономикалық нақты жағдайда қалай жұмыс істеуді жоспарлап отырғаны туралы ақпаратты жария етуге тым құлықсыз болғандай әсер алдым.  Сондықтан қағаз жүзінде көрсеткеннен гөрі іс жүзінде жақсы жұмыс істеулеріне тілектеспін.