ҚР Президентінің биылғы жылдың 16 наурызындағы Жолдауын іске асыру мәселелері бойынша заңдарға өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы заң жобасына қатысты Азат Перуашевтың сөйлеген сөзі (конституциялық реформа туралы)

ҚР Президентінің биылғы жылдың 16 наурызындағы Жолдауын іске асыру мәселелері бойынша заңдарға өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы заң жобасына қатысты Азат Перуашевтың сөйлеген сөзі (конституциялық реформа туралы)

Құрметті әріптестер.

«Ақ жол» демократиялық партиясы биылғы жылдың 22 шілдесінде әзірлеушіге қаралып жатқан заң жобасы бойынша өз ұсыныстарын жіберген болатын.

Тамыз айында Әділет министрлігінен біздің ұсыныстарымыз «қабылданбады» деген жауап алдық. Бұл Парламент пен Үкімет арасындағы қарым-қатынаста кімнің «бастық» екенін көрсететін өте ашық жауап.

«Ақ жол» демократиялық партиясының ұсыныстар пакетінде 62 түзету бар. Олар 4 негізгі блокқа бөлінген:

- сайлау процедуралары

- Парламент өкілеттігі

- Парламент пен үкімет арасындағы тежемелік пен тепе-теңдіктің нақты механизмін құру

- бюджеттің нақтылығы мен ашықтығы.

Өкінішке орай, қоғамдық кеңістікте барлық талқылаулар сайлау төңірегінде өрбуде. Бірақ бұл Президенттің конституциялық реформа жөніндегі бастамаларындағы жалғыз, тіпті негізгі мәселе де емес.

Сайланған парламент пен мәслихаттардың бұрынғыдай нақты өкілеттігі жоқ болып, барлық практикалық тұтқалар үкімет пен әкімдіктердің қолында шоғырланса, әділ сайлаудың қандай маңызы бар?

Қарапайым мысал келтірейін: «Парламент және депутаттардың мәртебесі туралы» Заңның 15-бабына және Үкімет Регламентінің 100-бабына сәйкес, шығыстарға қатысты депутаттардың бірде-бір заң жобасы не бастамасы Үкімет келісімінсіз қабылданбайды.

Нарықтық экономика жағдайында қаржысыз шешілетін ең болмағанда бір мәселені атаңызшы? Бұл нонсенс.

Сондықтан депутаттардың кез келген маңызды ұсыныстары автоматты түрде қорытынды шығару үшін үкіметке жолданады. Ал егер жауап теріс болса, онда ары қарай дауласу бекер.

Бұл шараның Үкімет тарапынан депутаттық бастамаларға тосқауыл қою үшін қаншалықты кеңінен қолданылатынын өз тәжірибемнен білемін. Шын мәнінде, біз Парламент жұмысына деген үкіметтік цензура туралы айтып отырмыз.

Яғни, қазіргі жүйеде Парламент Үкіметке есеп береді, керісінше емес.

Үкімет Парламентпен байланысты болса, мысалы, оның құрамын сайлауда жеңіске жеткен партия жасақтаса бір жөн, бірақ олай емес қой: Парламент тек жоғарыдан ұсынылған Үкімет құрамын ғана талқылайды, өз кандидатураларын ұсынуға құқығы жоқ.

Парадокс: халық сайлаған Парламент тек сөз сөйлеуге құқылы. Ал нақты биліктің барлығы халық сайламаған атқарушы органдарда.

Қ.Тоқаев реформасының негізгі формуласын еске сала кетейін: «Күшті Президент – ықпалды Парламент – есеп беретін Үкімет».

Бұл Конгресстің келісімінсіз үкімет бір тиын да бюджет қаражатын ала алмай, депутаттардың ұстанымымен санасуға мәжбүр болатын АҚШ-тағыдай шын мәнінде күшті президенттік жүйенің формуласы.

Сіздердің заң жобаларыңыз, құрметті Әділет министрлігі, осы жүйеге сәйкес келе ме? Ол Үкіметпен қарым-қатынастағы Парламенттің өкілеттігін кеңейте ме? Жоқ, мүлдем олай емес.

Сіздер барлығын сол күйінде қалдырғыңыз келеді. Бұл Президент реформасын «тоқтатып тастау» деп аталады.

Мен 16 наурыздағы Жолдаудан үзінді келтірейін,  сіздердің заң жобаларыңыз соны жүзеге асыруға бағытталған сияқты:

«Біз Парламенттің рөлін айтарлықтай күшейтіп, сол арқылы мемлекеттің институционалдық тұрақтылығын арттыруымыз керек».

«Елге күшті өкілді билік қажет»

«Мәжілістің қызметі кеңейеді».

Бұл тапсырмаларды 1 қыркүйектегі Жолдауымен қоса қарастыру керек, онда Президент Қ.Тоқаев былай деген еді: «Еліміздегі саяси жаңғырту аясында парламентаризмді дамыту басты орынға ие».

Президент Қ.Тоқаев биылғы жылғы 6 маусымда өткен референдум қорытындысы бойынша жолдауында: «Негізгі заңға енгізілген өзгерістер – бұл... реформаларымыздың басы ғана... Жаңартылған Конституцияға сәйкес, біз (билік институттары) арасындағы тежеу ​​мен тепе-теңдік тетіктерін күшейтеміз».

Бірақ шын мәнінде сіз, құрметті әзірлеуші, Парламентті күшейткіңіз келмейді. Сіздің жүйеңізде Парламент әлі де ықпалды емес, тәуелді; Үкімет есеп бермейді, бұйрық береді.

Бұл «тежеу ​​мен тепе-теңдік» емес, бұл біздің саяси жүйенің бұрмалануы.

Ең принципшіл депутаттарды сайлауға болады, бірақ Парламент пен Үкімет арасындағы қарым-қатынас бірқалыпты болмаса, ештеңе өзгермейді.

Біз жүйені өзгертуіміз керек, ал сіздер заңдағы үтірлерді қайта реттеуді ұсынасыз.

Қазақстандағы бүгінгі түйткілді мәселелердің негізгі қайнары – атқарушы биліктің ығына жығылған саяси жүйе болып тұр, бұл жүйені өзгертпей, оларды шешу мүмкін емес.

«Ақ жол» демократиялық партиясы жаңа саяси жүйеге деген көзқарасын айқындады.

Нақтылап айтсақ, біз келесіні ұсынамыз:

- Парламенттік сайлауда жеңіске жеткен партияға Үкіметтің дербес құрамын өз бетінше жасақтау және оны Президенттің бекітуіне ұсыну құқығын беру;

- Үкіметтік «цензура» мен Парламенттің өкілеттіктерін кемсітуді доғару. Мысалы, шенеуніктердің келісімін күтпей, сайлаушылардың қоғамдық маңызы бар ұсыныстарын Парламент тікелей қаржыландыру үшін бюджет шығыстарының нақты үлесін (1% шегінде) анықтау.

- Парламентке биліктің жоғары эшелонындағы сыбайлас жемқорлық фактілері, адамдардың өлімі немесе азаматтық құқықтардың бұзылуы және конституциялық құрылысқа қатер төну фактілері бойынша парламенттік тергеу жүргізу сияқты лауазымды тұлғалардың қызметіне бақылаудың нысаны берілсін.

Президент ұстанымдары шенеуніктердің консерватизмінен гөрі біздің ұсыныстарымызға жиі жақынырақ екенін көріп жүрміз.

Мәселен, мемлекет басшысы «бюджетті басқарудан» «нәтижелерді басқаруға» көшуді талап етуде.

«Ақ жол» демократиялық партиясы нәтижелерді басқару Парламентте бюджетті ғана емес, сонымен қатар нақты әлеуметтік-экономикалық міндеттер бекітілетін Үкіметтің іс-қимыл бағдарламасын бекіту арқылы қамтамасыз етілуі керек деп санайды. 2007 жылға дейін бұл норма «Үкімет туралы» заңның 7-бабында қарастырылған, бірақ кейін ол үнсіз алынып тасталды.

Бұл норманы қалпына келтіре отырып, Парламент Үкіметке бюджетті игеру үшін ғана емес, нақты міндеттерді жүзеге асыру үшін саяси жауапкершілікті жүктейді.

«Самұрық-Қазына» қорын басқару жөніндегі Ұлттық баяндама түрінде болса да, квазимемлекеттік секторға парламенттік бақылауды енгізу бойынша Президент тапсырмасын маңызды деп білемін.

Квазимемлекеттік сектор мемлекеттен қаржыландырылады, ЖІӨ-нің 60% құрайды, бірақ сонымен бірге оның кірісі қоғамнан жабық түрде жұмсалады, яғни, Парламент мемлекеттің қаржы ағынының жартысына жуығын ғана көреді. Мәселен, Президент 2020 жылы ұлттық компаниялардың табысының 100 пайызын бюджетке аудару туралы тапсырма бергенімен, мемлекетке 16% ғана түскен.

Одан кейін шенеуніктер ауыл шаруашылығын субсидиялауға, шағын және орта бизнесті қолдауға немесе жаңа мектептерге ақша жетіспейді дейді.

«Ақ жол» демократиялық партиясы «Самұрық-Қазына» қоры ғана емес, «Бәйтерек» холдингі, барлық мемлекеттік қорлар, компаниялар мен ӘКК-ны қоса отырып, кеңейтілген бюджетке көшуге түзетулер енгізуде. Қоғам мемлекеттің қаржылық ресурстарының толық бейнесін көріп, оларды белгілі бір адамдардың ғана пайдасы үшін емес, бүкіл елдің мүддесі үшін басқаруы керек.

Сондай-ақ, Парламент нақты қай мемлекеттік құрылымдардың тиімді, қайсысын нарыққа жіберу керек екенін көріп, жеке бизнес пен бәсекелестіктің өрісін кеңейте алады.

Мемлекеттің маңызды мәселелерінің бірі экономиканы ғана емес, саясатты да монополиялау.

Сондықтан, Мемлекет басшысының: «Болашақта тек көпшілік дауысқа ие болған саяси күштердің ғана емес, басқа да парламенттік партиялардың өкілдері Үкіметке келе алады» деген бастамасының маңызы зор.

«Ақ жол» фракциясы да дәл осындай ұсынысты қазір де жасауда, 2012 жылы «Парламенттік оппозиция туралы» заң аясында да ұсынған болатын; ол заң Қасым-Жомарт Кемелұлының тікелей нұсқауымен сегіз жылдан кейін ғана қабылданған, тіпті, сол кезде де Үкімет бұл норманы өткізбей қойған болатын.

Бірақ шындық мынада, демократиялық қоғамда кез келген билік ​​партиясы ерте ме, кеш пе билікті береді. Бұл аксиома.

Сондықтан оппозицияда Үкіметте практикалық жұмыс тәжірибесі бар дайын кадрлар болуы керек. Парламенттік азшылық партияларына өздерінің кадрлық резервін дайындауға және осы мақсатта Үкіметке өз өкілдерін жіберуге мүмкіндік беру керек.

Тамыз айында, мен айтып өткенімдей, біз Әділет министрлігінен бұл түзетуге де «қабылданбады» деген жауап алдық. Қызық, енді Президенттің тікелей тапсырмасынан кейін әзірлеуші ​​не деп жауап береді?

Саясаттағы монополияның тағы бір мәселесі – президент партиядан шығуға міндетті болса, әкімдер билік партиясында қала ала ма? Барлық облыс, қала әкімдері қай партиядан екенін, сайлауға қалай әсер ететінін білеміз. Біз әкімдер Президенттен жоғары емес деп санаймыз, ал Әділет министрлігі басқаша ойлайды.

Құрметті әріптестер.

Қоғам бюрократияның қарсылығына қарамастан реформаларды одан әрі тереңдетуді талап етуде. Қ.Тоқаев бастаған өзгерістер қайтарымсыз сипатқа ие болуда.

Президент айтпақшы, басқа жол жоқ.

Сондықтан біз заң жобаларының бірінші оқылымын қолдаймыз, бірақ екінші оқылымға дейін біздің түзетулерімізді мұқият қарауды талап етеміз.

Назарларыңызға рақмет!