Азат Перуашевтың 2023-2025 жылдарға арналған республикалық бюджет жобасы бойынша сөйлеген сөзі

Азат Перуашевтың 2023-2025 жылдарға арналған республикалық бюджет жобасы бойынша сөйлеген сөзі

Құрметті әріптестер.

«Ақ жол» фракциясы 2023 жылға арналған бюджеттің дербес кірістерінің (трансферттерді есептемегенде) бірден 3,2 трлн теңгеге жоспарланған өсуін қолдайды. Бұл оң үрдіс.

Сонымен қатар, мұнда ең үлкен үлес салмағын (97,5%) салық түсімдері алады, оның негізгі үлесі ҚҚС және КТС түсімдеріне тиесілі.

Салық түсімдерін ұлғайту көздерінің бірі цифрландыру мен фискалдық әкімшілендіруді жақсарту болып табылады.

ҚҚС бойынша көзделген өсім 32%-дан астамға сараланған салық салуды енгізу жөніндегі Президенттің тапсырмасына ешқандай қатысы жоқ екенін атап өту қажет деп санаймыз. Егер біз қазіргі салық жүйесінің негізгі бенефициарлары – банктер мен табиғи шикізатты экспорттаушылар – ҚҚС қайтарылуынан немесе оны төлеуден толығымен босатылғанын ескеретін болсақ; демек, олардың салық жүктемесін теңестіру салықтың басқа түрлеріне, ең алдымен, КТС-қа байланысты болуы керек.

Егер салық түсімдері бойынша болжамда жылдар бойынша одан әрі өсу бекітілсе, онда салықтық емес түсімдер бойынша, керісінше, биылғы жылы 402 млрд. теңгеден 2024 жылы 291 млрд. теңгеге, яғни 38%-ға кезең-кезеңімен төмендету көзделген.

Салықтық емес түсімдер құрылымындағы ең үлкен үлес квазимемлекеттік сектор кәсіпорындары акцияларының мемлекеттік пакеттеріне дивидендтерге тиесілі екенін түсіну қажет.

«Ақ жол» фракциясы жыл сайын үш жылдық бюджетті бекіту кезінде дивидендтік саясатты, квазимемлекеттік секторды қатаң сынға алады. Тіпті «Самұрық-Қазына» қорының дивидендтік саясатына сәйкес жыл сайын бюджетке жіберілетін дивидендтер мөлшері жүйе құраушы компаниялардың пайдасының 50%-нан тұруы тиіс. Алайда, тіпті бұл талаптың өзі орындалып жатқан жоқ.

«Ақ жол» демпартиясы бюджетке ұлттық компаниялардың таза пайдасының 100%-ын алуды, ал Қордың жаңа жобаларды қаржыландыруын Парламентте бекіту арқылы жүргізу қажет деп санайды.

Мұндай тапсырманы Президент Қ. Тоқаев 2020 жылы берген болатын, алайда іс жүзінде Қор таза табыстың 12%-ын ғана төледі. Биылғы жылы мемлекетке төленген дивидендтер сомасы тағы да сектордың таза табысының 10% ғана құрайды және мұндай деңгей қаралып отырған бюджеттің барлық жылдарына кепілге қойылған.

Айта кету керек, квазимемлекеттік сектор экономиканың 60% құрайды. Сондықтан, оның табысы болмаса, Парламент мемлекет есебінен қалыптасатын нақты қаржы ағындарының жартысына жуығын ғана көреді. Қалған сомаларға Үкімет пен ұлттық компаниялар өз қалауы бойынша, Парламент қабырғасынан және бюджеттік рәсімдерден тыс билік етеді. Сонда «ықпалды Парламент» пен «Есеп беретін Үкімет» деген қайда?

Квазимемлекеттік сектордың мұндай бақылаусыздығы мемлекеттік компаниялармен, олардың әкімшілік және қаржылық ресурстарымен физикалық тұрғыдан бәсекеге түсе алмайтын жеке кәсіпкерлікке бәсекелестік қысым түрінде қосымша теріс нәтижеге ие.

Нәтижесінде квазимемлекеттік сектор жеке экономика мен бизнестің дамуын жасанды түрде тежейді, бәсекеге қабілетті бизнес-қоғамдастықтың әлеуетін ашуға кедергі жасайды.

Шын мәнінде, елде мемлекеттік-монополиялық экономика қалыптасты. Егер әділ Қазақстан туралы айтатын болсақ, онда мемлекеттің нарықтық қатынастарға араласуын және квазимемлекеттік сектордың көлемін қысқартудан бастау керек.

Оның үстіне, қолында квазимемлекеттік сектордың бөлінбеген ресурстары бар мемлекеттік органдар жыл сайын борыштық міндеттемелерге тереңдей түсуде.

Осылайша, бюджет тапшылығын жабу және бұрын тартылған қарыздарды өтеу мақсатында 2023 жылы 5,7 трлн теңге сомаға, оның ішінде Сыртқы қарыз алу есебінен қосымша қарыз алуды жүзеге асыру жоспарлануда.

Бірақ онсыз да Қазақстанның сыртқы қарызы ағымдағы жылы 164 млрд АҚШ долларды құрайды. Қаралып отырған бюджетте мемлекеттік қарыздың биылғы ЖІӨ-ге 27,6%-ға және 2023 жылы ЖІӨ-ге 29,4%-ға дейін өсуі байқалады. Бюджет кірісіне қатысты Мемлекеттік кепілдік бойынша мемлекеттік емес қарыздарды ескере отырып, үкіметтік борышты өтеуге және оған қызмет көрсетуге жүктеме тек өседі және рұқсат етілген лимиттерден едәуір асады (2023 жылы лимиттің 9,5%-ға артуы), 2024 жылы 9,9%-ға), 2025 жылы 12,6%-ға артуы).

Бұл ретте, Есеп комитетінің бағалауы бойынша, Үкімет борышының ұлғаюының себебі қарыздарды тиімсіз жоспарлау және игеру, тәуекелдерді жеткіліксіз пысықтау және қарыз алу құралдарының экономикаға әсері болып табылады.

Бұған «Шығыс-Батыс», «Батыс Еуропа - Батыс Қытай» автомобиль жолдарын дамыту бойынша ХҚДБ сыртқы қарыздарын бірнеше рет ұзарту дәлел болып табылады. Іске асыру кезеңі 2013-2023 жылдарға белгіленді, бірақ нақты игеру 2019 жылдан басталды, 2021 жылдың қорытындысы бойынша 1,068 млрд АҚШ долларынан 92,8 млрд теңге игерілді, яғни шамамен 22% құрады. Іске асырудың жаңа мерзімі 4 жылға ұзартылды. Бұл ретте Қазақстан қарыздың пайдаланылған сомаларын ғана емес, сондай-ақ резервтеу үшін жыл сайынғы комиссияны барлық соманың 0,25% мөлшерінде төлейтінін, яғни ұзартудың 4 жылы ішінде қосымша комиссия шенеуніктердің асықпауына байланысты ғана салық төлеушілердің қалтасынан артық төленген 10 млн АҚШ долларын құрайтынын ескеру қажет.

Бұл жоба туралы ғана емес: Үкіметтің сыртқы қарыздарының 11-і мерзімдерін бірнеше рет ұзартумен жүзеге асырылуда; тағы 7 қарыз резервке қойылды, содан кейін халық ақшасының негізсіз жоғалуымен мүлдем жойылды.

Осыған байланысты мен Маргарет Тэтчердің «Мемлекеттік ақша деген түсінік жоқ, Салық төлеушілердің ақшасы деген түсінік бар» деген сөздерін еске саламын.

«Ақ жол» демпартиясының фракциясы Мемлекеттік сыртқы қарызды белгіленген мерзімде игермегені үшін дербес жауапкершілікті көздейтін «Әкімшілік құқық бұзушылық туралы» Кодекске жақында қабылданған өзгерістер жауапты тұлғаларға қолданыла бастайды және аталған тәжірибені бұзады деп үміттенеді.

Осыған байланысты, «Ақ жол» фракциясы сыртқы борыш мәселелері бойынша парламенттік тыңдаулар өткізуді ұсынады.

Бюджеттің шығыс бөлігі туралы. Жалпы, біз халықтың осал топтарының кірістерін теңестіруге байланысты әлеуметтік шығындардың өсуін қолдаймыз. Сонымен бірге, Ұлттық қордан трансферттердің жоспарланып отырған төмендеуіне қарамастан, Ұлттық қордың төмендетілмейтін қалдығы бойынша ковенанттың ЖІӨ-ге 30% - ға (2022 және 2023 жылдары ЖІӨ-нің 25% және 29,1%-ы) және мұнай тапшылығы деңгейі бойынша (2023-6,4% орнына 6,8%) сақталмауы күтілуде.

Президенттің тапсырмасына сәйкес Қазақстан халқына Жолдауында Ұлттық қордан берілетін трансферттер тек қана сыни инфрақұрылымды дамытуға және жалпыұлттық маңызы бар жобаларға бағытталуы тиіс.

Дегенмен, кейбір үлкен шығындар бірқатар сұрақтар туғызады. Мәселен, екінші деңгейдегі банктерде орналастырылған жеке тұлғалардың депозиттері бойынша өтемақы төлеуге 2023 жылы 183 млрд теңге нысаналы трансферт жоспарланған.

Бұл шара минималды жинағы бар азаматтарды қорғайтын маңызды шара.

Бірақ оның ілеспе әсері банктердің теңгелік өтімділігін сақтауды білдіреді. Сондықтан оны Ұлттық қорды емес, Ұлттық Банк пен банктердің қаражатын тарта отырып жүргізген жөн болар еді. Мемлекет оларды тағы қанша уақыт құтқарып, ал банкирлер болса осы ақшадан миллиардтаған табылмаған дидивендтер жазып береді?  

«Балаларға арналған Ұлттық қор» бағдарламасы бойынша соңғы тапсырмаларды ескере отырып, ағымдағы іс-шараларды іске асыруға Ұлттық қор қаражатын пайдалануды қайта қарау өте маңызды. «Ақ жол» фракциясы бюджет шығыстарының құрылымында экономиканың нақты секторына инвестициялар мен қолдау шараларының төмендеуі байқалғанына назар аударады.

Егер 2022 жылға осы мақсаттарға 2,7 трлн теңге немесе жалпы шығыстардың 14,4% көзделген болса, онда 2023 жылы көлем екі есеге жуық - 1,6 трлн теңгеге дейін немесе шығыстардың жалпы құрылымына 7,9% дейін төмендейді. Өнеркәсіпті (467-ден 181 млрд.теңгеге дейін) және ауыл шаруашылығын (748-ден 431 млрд. теңгеге дейін) қолдау екі-екі жарым есе төмендейді. Бірақ тіпті бұл қаражатты жергілікті әкімдіктер жиі әлеуметтік тесіктерді жабуға бағыттайды. Ал депутаттардың бөлінген қаражатты экономиканың тиісті секторларына, ең алдымен ауыл шаруашылығына бекіту туралы ұсынысын Үкімет қолдамады.

Демек, үкімет қайтарымсыз шығындарды көбірек қаржыландыруға ниетті, ал бюджет кірістерін көбейтетін және кеңейтетін инвестициялар, керісінше, азаяды.

Бұл қазіргі уақытта тапқаннан көп ақша жұмсау ғана емес, болашақта табуды жоспарлағаннан да көп ақша жұмсауды білдіреді.

Құрметті әріптестер, біз өмір сүру сапасын арттыру және ұлттық табысты қоғамның барлық топтары арасында әділ бөлу үшін Президент бастамашылық еткен әлеуметтік бағдарламаларды қаржыландыруды ұлғайту негізінде ұсынылған бюджетті қабылдаймыз. Көріп отырғаныңыздай, бұл процесс өте күрделі, тіпті ауыр деуге болады, сондықтан біз бюджеттің жалпы бағытын қолдауымыз керек. Сонымен бірге, біз Үкіметтің назарын халықтық ақшаны басқарудағы көрсетілген олқылықтарға қайта-қайта аударамыз.

Назар аударғаныңыз үшін рахмет.