08
Маусым
2015 жылға бөлінген республикалық бюджеттің орындалуы туралы Үкімет пен Есеп комитетіне берілген Есебі бойынша А.Перуашевтың сөйлеген сөзі
Мәжілістің пленарлық отырысы,2016 жылдың 7 маусымы
Құрметті әріптестер, қаралатын құжат бойынша «Ақ жол» фракциясының ұстанымын жариялауға рұқсат етіңіздер.
Белгілі болғандай, оң деп аталатын «шынайы» көріністе 1,2%-ды сақтап қалатын, ЖІӨ өсу қарқынының төмендеуі мұнай мен металдардың әлемдік бағасының құлдырауын алдын-ала анықтады.
Сонымен қатар, АҚШ долларына шаққанда, ЖІӨ шамамен 44%-ға қысқарды.
Өте маңыздысы, жұмыссыздықтың деңгейі 5% деңгейде сақталуы, халықтың ақшалай табыстары орныққан, мемлекеттің әлеуметтік міндеттемелері сәтті орындалуда.
Алайда, оң үрдістерге төрт дүркін болжамын нақтылау аясында қол жеткізілді.
Дегенмен, бюджеттің макрокөрсеткіштерінің бірқатар елеулі алшақтарына жүргізілген түзетулер алдын ала алмады.
Мәселен, Есеп Комитетінің бағалауы бойынша, ЖІӨ-нің номиналды көрсеткіште жоспарлы маңызы бар қарашаның түзетулерінен 823 млрд. тенгеден төмен қалыптасты, дегенмен әлемдік орташа жылдық мұнай (Brend маркалы) бағасы 2015 жылы болжамды 50 АҚШ долларынан асты және 52,4 доллар құрады.
Парадоксалді айқын жағдай, тіпті күтілген мұнайдың жоғары бағасына қарамастан ЖІӨ-нің өсуінің төмендеуі.
Біз мұнайдан тәуелділігімізді көп және әділ сынаймыз, бірақ, қазақстандық экономиканың тиімділігінің төмендеуі әлемдік нарықтардағы ахуалдың жағымсыз және жағымды кезінде жүреді.
Мақал-мәтелде айтылғандай 'Торғайды таспен ұрсаң да - торғай өледі, тасты торғаймен ұрсаң да - торғай өледі'.
Осыған байланысты Есеп комитетінің әділетті қорытынды болып көрінетін болжамды әзірлеу кезіндегі факторлардың жеткіліксіз талдауы алшақтықтың себебі болып табылады.
Мәселен, біздің фракция депутаттарының сұрағына (есеп берумен таныстыру барысында) көмір өндірудің көлемінің құлау себептері туралы, металл кендері және машина жасаудағы өндірісі, негізделген жауап тек қана көмір бойынша (ауа-райының жылылығына байланысты оның тұтынуының төмендеуіне байланысты қысқартылады).
Ал темір кені және машина жасау серпіні бойынша жауабы ұсынылған жоқ.
Біздің ойымызша, Есепте ұсынылып отырған бұл деректер, қарапайым факт констатациясымен ғана шектелмеу керек, сондай-ақ қалыптасқан үрдістердің сыни талдау себептерін қамтуға міндетті. Әйтпесе қандай дәрежеде жағдай объективті болып табылады, ал қандай дәрежеде министрліктер мен ведомстволардың кемшіліктеріне байланысты екенін бағалау мүмкін емес.
Есеп комитетінің Есебінде тіркелген:
- ЖІӨ құрылымындағы салалардың қайта өңдеу үлесін азайту жалғасы 2015 ж. 9,9% - ға дейін.( 2010-2013жж. салыстырғанда 10,4-10,8%,);
- экспорттың төмендеуі 42% - ға және импорттың 27% - ға, сондай-ақ ағымдағы шоттардың төлемдер балансының теріс сальдо қалыптастыру мөлшерінде - 5,8 млрд. АҚШ доллары;
- елдің сыртқы мемлекеттік қарызының ұлғаюы - соңғы 3 жылда 5 есе.
Бұл шикізатсыз сектордың озық дамуын қамтамасыз етуінің аса қажеттілігі туралы. Сол уақытта, ЕДБ-мен барлық қолдау шараларына қарамастан, банк құралдарына бизнесті мемлекеттік қолдау шараларының қомақты үлесіне байлауына, кәсіпорындардың негізгі капиталға салынған инвестициялардың құрылымындағы басым үлесі тиесілі меншікті қаражаттар (62%), бюджеттік инвестициялар (19%) және тек 6,4% ғана банктермен кредиттеледі.
Әлбетте, осы бизнесті жеңілдік беру мен банктерді қаржыландыру арқылы жандандыруға әрекеттер жасау жеткіліксіз және біржақты.
Оларды банктік ынталылықтармен ғана толықтыру қажет емес, одан да кең - экономиканың нақты секторын қолдауда жағдайы бар экономикалық реттеу. Мысал ретінде мыналарды ұсынуға болады:
- индустрияландыру бағдарламасы аясында өңдеу өнеркәсіп жобаларына жұмсалатын несие беру міндетті провизиялар қаражаттарынан болғызбау құқығын банктерге берілсін;
- экономиканың нақты секторларына ғана берілетін кредиттер бойынша субсидиялауға пайыздық мөлшерлеме бағдарламасын бағыттау;
- қаржылық лизингтің ынталандыру жүйесін жаңғырту үшін жаңадан жасауға және кәсіпорындардың техникалық қайта құрылымдауға;
- фискальді өндірісті ынталандыру қадамдарын енгізу, салықтық несиелендіру және демалыс сияқты, әкелінетін шикізат пен материалдарға кеден ставкаларының төмендеуі және т. б.
Экономикалық өсу жағдайының баяулауы барысында қаржы тәртібі ерекше маңыздылыққа иеленеді. Алайда, Есеп комитеті деректері осы саладағы көптеген проблемалар туралы куәландырады.
Мәселен, квазимемлекеттік сектор субъектілерінің жарғылық капиталдарын мемлекеттің шығыстарын ұлғайтуға 3 есе артуына қарамастан, (2013 ж. 165 млрд. теңгеден 2014 ж. 478,8 млрд. тг дейін), олардың таза табысы кері тепе-тең түрде 2014 жылдың қорытындысы бойынша 34%-ға қысқарды.
Яғни, 2013-14 ж. ж. мемлекеттен алған 700 млрд. теңгеге, республикалық бюджет кірісіне квазигоссектордан соңғы 3 жылда түскен дивидендтер сомасы 7,5 есе аз - 85,1 млрд. тг. Сонда бір оғаш арифметика болып тұр, оның үстіне мемлекет мүддесіне залал.
Бұл ретте мемлекеттік кәсіпорындардың табыстарының бір бөлігін жасыру арқылы күмәнді пайда табу мысалдары көрініп отыр.
Осылайша, аудит нәтижелері бойынша 'Мемсараптама' РМК билігінде таза табысының бір бөлігі төленгеннен кейін, шамамен аударымдар мөлшерінен үш есе асатын қаражат қалған.
Бұл 2 млрд. теңге ақша сомасына дереу мерзімде банктік салымдар ашылды, олар бойынша сыйақылар сомасы 243 млн. тг. құрады
Мемлекеттікі болмаса, бұл кімнің ақшасы? Және неге мемлекеттік компаниялардың менеджерлері өз бетімен олармен иелік етеді?
Тексеру нәтижелері бойынша «ҰК Қазмұнайгаз» АҚ «өзге де бөлу» деп аталатын 'Самұрық-Қазына' қорына мөлшері 27 млрд. тг. шамадан тыс асырылуы анықталды. Сонда, осы сомаға компанияның таза пайдасы, бюджетке төленетін салықтар төлемдері бойынша жәнемемлекеттік дивидендтері азайуы еді ме?
Сонымен қатар, Қор Басқармасының тексеру қорытындысы бойынша дивидендтің мөлшерінің өзі 76 млрд. тг-ден 83 млрд. тг., дейін түзетілген болған, яғни шамамен 7 млрд басқа да мақсаттарға бағыттау жоспарланған, сайып келгенде, мемлекет болып табылатын акционердің мүдделеріне залал келтіреді.
Ал, сол уақытта бюджетті толтыру үшін фискалдық органдар жаңадан неше түрлітәсілдерді ойлап табады – мысалы, қарсы әріптестер – кәсіпорындарының тіркеулерін жарамсыз деп танусекілдінемесе одан салық салу бойынша есепке қоюдан шығару - адал жұмыс істейтін бизнеске жазасы үшінсалықтарды қосымша есептеу.
Егер бюджетке кіретін кірісті ғана емес, сонымен қатар одан шығатын шығыстарды да бақылап отырмаса, бюджетті толтыру мүмкін емес,- деп'Ак жол' фракциясы бірнеше рет ескерткен. Ал соңғысымен проблемалар бары анық.
«Самұрық-Қазына» қорының жарғылық капиталын ұлғайту» Бюджеттік бағдарламасы бойынша 68 АЭА инфрақұрылым объектілерінің 'Қорғас-Шығыс қақпасы' құрылысы аяқталмаған, ал АЭА 'Ұлттық индустриялық мұнай-химия технопаркі' объектілерінің құрылыс жұмыстары бойынша тек 3,5% - ға орындалған.
Қазір бізді «Самұрық-Қазына» ҰӘҚ Басшылығы бәрі дұрыс болады деп растайды, бірақ Есеп комитетінің деректеріне көбірек сенеміз.
1.01.2016 ж. жағдай бойынша жарғылық капиталын қалыптастыруға және ұлғайтуға бөлінген, тек 26 квазимемлекеттік сектор субъектілерінің бақылау шоттарындағы қалдықтар сомасы 132 млрд. теңгені құрайды.
Бұның бәрі осындай үрдістердің ауқымды және мемлекеттік кәсіпорындардың төмен қаржылық тәртібі туралы айтады.
Сонымен қатар әкімшіліктік бұзушылық туралы Кодекс, квазимемсектор кәсіпорындарына бөлінген қаражатты тиімсіз жұмсауда жауаптылықты көздемейді. Жүздеген миллиардтық мұндай 'бұзақылықтар' үшін ең көбі - бұл тәртіптік жаза, мысалы сөгіс болуы мүмкін.
Квазимемлекеттік сектор субъектілерімен әкімшілік шығыстары бойынша нормаларының сақтамаған жауапкершілігі Заңнамамен қарастырылмаған, былайша айтқанда, 'өзіне'. Бұл жерде олардың қолдары мүлдем босатылған.
Біздің ойымызша, мемлекетпен сеніп берілген үлкен қаражаттармен теріс иелігінде тіпті қылмыстық жауапкершілікке және әкімшілік шараларын белгілейтін және осы процестерді реттейтін, бұл тағы бір рет заңдарды әзірлеу қажеттілігін растайды,- деп 'Ақ жол' партия фракциясы тұрақты шешімінде тұрады.
Сонымен қатар, ұлттық компаниялар мен мемлекеттік кәсіпорындардың жарғылық капиталына бюджеттен жыл сайынғы құйылуы қаншалықты қажет, егер олардың қайтарымы мемлекет үшін тек қана төмендейтіні екені туралы мәселе біздің ойымызша әрине негізсіз емес?
Бұл ой бойынша, квазимемлекеттік компаниялардың секторын құру, нарық қағидаттары негізінде олардың жұмысы ескеріледі , яғни өз пайдасы.
Олардың жұмыстарында нарықтық құрастырушыны арттыру және мемлекеттік шығындарды қысқарту үшін Президенттің мемлекеттік кәсіпорындарды жекешелендіруді талап етуі кездейсоқ жағдай емес.
'Ақ жол' партиясы бұл талапты батыл қолдайды және оны бұлжытпай орындауды талап етеді.
Мемлекеттік органдарда да 2015 жылғы бюджеттік бағдарламаларды орындау бойынша проблемалардың бары байқалды. Мысалы, 'Ақпараттық Қазақстан – 2020' бағдарламасының жүзеге асыру қорытындысы бойынша, анықталған қаржылық бұзушылықтар сомасы 145 млрд. тг. -ні құрады.
'Жергілікті қамтуды дамытуға жәрдемдесу' бағдарламасы бойынша түпкілікті нәтижелерге қол жеткізілмеген. Сонымен қатар, мемлекеттік сатып алуда қазақстандық қамтуы 8% төмендеді.
Еске салып өтсем, өткен жылдың күзінде, 'Мемлекеттік сатып алу туралы' заңынан Қазақстандық қамту және Отандық өндіруші деген ұғымдар алынып тасталды, 'Ақ жол' фракциясы 2015 ж. 11 қарашасында болған Мәжілістің пленарлық отырысында 9 рет мұндай шешімге ҚАРСЫ деп дауыс берді.
Енді неге таң қаламыз?
Бұдан әрі. Бюджеттің атқарылуы туралы Үкіметтің Есебіне Түсіндірме жазбада, 5 институционалдық реформалар аясында Бюджет кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізілді, мемлекеттік органдардың бірінші басшыларының жауапкершілігін және бюджеттік бағдарламалардың басшыларының тікелей және түпкілікті нәтижелерге жеткізілмегені кіргізілуге бағытталған делінген.
Бүгін бюджеттік бағдарламалардың нәтижелері қол жеткізілмей қалғаны туралы аз мысалдар келтірілген жоқ.
Және бірінші басшыларының жауапкершілігінің талабы қалай жүзеге асырылды?
Бюджеттік қаражатты игеру мониторингі қорытындысы бойынша орталық мемлекеттік органдар бойынша 24 адам жауапқа тартылған, оның ішінде тәртіптік жауапкершілікке 1 адам тартылды, қалғандары сөгіс, ескертулер алды және т. б...
Жергілікті атқарушы органдарда 29 адам жазаланды, соның ішінде 3 адам атқарып отырған лауазымынан босатылды, қалғандарына сондай-ақ, сөгіс және ескертулер жарияланды.
Бұл ретте назар аударыңыз, кімді жазалайды - Инвестициялар министрлігінде – Департаменттің басқарма басшысын және сарапшы міндетін атқарушыны жазалады. Денсаулық сақтау Министрлігінде – Семей қаласының медициналық университетінің техникалық-пайдалану бөлімінің бастығын және с. с. және т. б.
Сонымен, Түсіндірме жазбада айтылған бірінші басшылары қайда? Неге тағы да мемлекеттік органдар бағыттамаларды іздейді? Сонда сарапшы немесе провинциядағы жоғары оқу орнындығы техникалық-пайдалану бөлімінің бастығы бағдарламаларды кешіктірген немесе миллиард және миллиард теңгені тиімсіз пайдалануына кінәлі болғаны ма?
Құрметті әріптестер,
Біз тек қана қаралып отырған құжаттың ауырсыну нүктелерін белгіледік. Оларды түзету бойынша неғұрлым егжей-тегжейлі тәсілдерін әзірлеуде жауапты мемлекеттік органдар мүмкіндік пен тілек табады деп үміттенеміз.
Баяндалғанның негізінде, 'Ақ жол' демократиялық фракциясы қажетті деп болжайды:
1.Бюджеттің шығыс бөлігінің тиімді орындалуын Қамтамасыз ету және қаржылық тәртіпті сақтауға, ағымдағы жылы осындай үлкен көлемде, мысалы, 1 млрд. АҚШ долл. сияқты елде жаңа сыртқы қарыздарды қажеттілігін болдырмау мүмкіндігін береді.
2.Мемлекеттік органдардың және мемлекеттік кәсіпорындардың бірінші басшыларына тиісті мемлекеттік бағдарламалардың көрсеткіштерінің сәтсіз болуына бюджет қаражатын игеру кезінде жеке жауапкершілігінің бұзылуы, сөз жүзінде емес, іс жүзінде енгізілуі тәжірибеге қойылуы тиіс.
3.Бюджеттің кіріс бөлігінің өсіміне инвестициялық бағдарламалардың әсерін сипаттайтын бюджетті атқару жөніндегі нақты орындайтын көрсеткіштерін Үкіметінің жыл сайынғы Есептеріне қосу.
4. Квазимемлекеттік сектордың сатып алу және мемлекеттік сатып алу жүйесіндегі қазақстандық өндірушілердің мүдделерін қорғау және қазақстандық қамтуда заңнамалық реттеуде қалпына келтіру бойынша шаралар қабылдасын.
Назарларыңызға рахмет.
