Тіреу нүктесі

Тіреу нүктесі

(Құрылтай мен салықтар туралы ойлар)

Азат Перуашев, «Ақ жол» Демократиялық партиясы

«Маған тіреу нүктесін беріңіздер, мен әлемді төңкерер едім» - деген еді Архимед.

Алайда, әлем өз-өзінен төңкеріліп жатқанда, болашаққа қадам жасау үшін тірек негізі керек - Президент Қ.Тоқаевтың Құрылтайдағы баяндамасын тыңдап отырып осындай ойға келдім.

Қасым-Жомарт Кемелұлының баяндамасында соңғы жылдары еліміз бен бүкіл әлемнің алдында тұрған ауқымды тақырыптар қозғалды.

Мемлекет басшысының ағымдағы ішкі мәселелерді шешуді жаһандық өзгерістер аясында қарастыруы, оларға ел басшысы ретінде ғана емес, кәсіби дипломат ретінде де баға беруі аса өзекті.

«Әлемдегі ауқымды өзгерістерге баршамыз куә болып, тіпті, оған өзіміз де қатысып жатырмыз...

Бұрын-соңды болмаған қақтығыстар, ушыға түскен сенім дағдарысы, қадір-қасиеті кете бастаған халықаралық құқық, экономикалық шайқастар қазіргі әлемнің басты сипатына айналды.

Мұның бәрі жаңа технологиялық қалып орныққан, маңызды ресурстар үшін талас-тартыс күшейе түскен, өндіріс және сауда-логистика байланыстары қайта құрылып жатқан, техногендік және табиғи апаттар туындаған кезеңге тұспа-тұс келіп отыр.

...Жаһандану үдерісінің мән-маңызы жоғалып барады. Мемлекеттік ұлтшылдық, ықпал жүргізетін аумақтарды бөліске салу, әлемдік саясатта аймақтарға бөліну үрдісі алдыңғы қатарға шықты» - деді Қ.Тоқаев.

Шынында да, жаңалықтар бұрынғы тепе-теңдіктің күйрегенін және халықаралық институттардың ең өткір дауларды шешудегі дәрменсіздігін көрсетеді. Бұл жағдайда көптеген елдер мен корпорациялар, саясаткерлер мен бизнесмендер «қауіпсіз жағалауды» іздестіріп, статус-квоны сақтау мәселесіне алаңдауы мүмкін.

Бірақ санаулылар ғана қазіргі сын-тегеуріндеріді оң тектоникалық өзгерістер мүмкіндігі ретінде қабылдайды.

Президентіміз атап өткендей, «Сондықтан біз өзіміздің басқалардан басым түсетін мықты тұстарымызды жақсы білуге тиіспіз;

«Елімізді жаһанға жайылып келе жатқан өзгерістерге дайындап, Қазақстанды кез келген сын-қатерге төтеп бере алатын қуатты мемлекет етуіміз керек.

Бұл – менің Президент ретіндегі басты миссиям».

Мемлекет басшысының Республиканың біртұтас халқы ретінде ұлттық бірегейлігімізді нығайту жөніндегі тапсырмасын осы тұрғыда қарастыруымыз қажет деп есептеймін. «Мемлекеттік ұлтшылдық» ұлтты азаматтық қағидат бойынша, біртұтас мемлекеттің қоғамы ретінде, ортақ құндылықтар мен мүдделермен біріктіруді көздейтінін еске сала кетейін.

Бұл ретте Президент ұлттық бірегейліктің, әсіресе, қазақ халқы үшін дәстүрлі емес діни ағымдарға келетін болсақ, дінге сену сияқты маңызды құрамдас бөліктен де басымдылығын ерекше атап өтті.

Қ.Тоқаев ұлттық дәстүрлерді дамытудың, олардың қоғам қабылдап, қолдаған жаңа этикалық парадигмаға сәйкес келуін белсенді қолдаушы. Мәселен, Наурыз мейрамын тойлаудың жаңа тұжырымдамасы жарияланды, оның әрбір күні нақты мазмұнға ие болды – қайырымдылық күні, отбасы күні, ұлттық киім күні, жаңару, ынтымақ, ұлттық спорт түрлері күні және т.б.

80-90-шы жылдардың тоғысында тоталитарлық билік келмеске кете бастап, бұл мереке халыққа қайта оралғанда, алғашқы жылдары адамдар оны бар ынтамен атап өтті. (мысалы: https://t.me/ztb_qaz/33724)

 Ал, бүгінде көне дәстүр халықтың рухани байлығын ашатын, қарапайым сияқты көрінгенімен, өзара сыйластық, қамқорлық, үнемшілдік, қайсарлық сияқты адами маңызды қасиеттерге жаңа мағыналармен толығуда.

Идеология, мәдениет және тарих туралы айта отырып, Мемлекет басшысы әркімнің өз ісіне адалдықпен қарауын талап етіп, ұғымдарды бұрмалауға және алмастыруға жол берілмейтінін ескертті.

«Бірақ ономастиканы «тарихи еңбегі» ешқандай архив құжаттарымен расталмаған тұлғаларды ұлықтау құралы етуге болмайды.

Тәуелсіз Қазақстанда жоғары қызмет атқарған азаматтардың өзі кеңес дәуірінің қайраткерлерін, соның ішінде ашаршылықты ұйымдастыруға қатысы бар адамдарды әсіре мадақтаумен айналысып жүр. Бұл – өкінішті әрі түсініксіз нәрсе».

Президент Қ.Тоқаевтың мына жағдайды ерекше атап өтті: «Халқымыздың «қазақ» деген байырғы атауы да бір ғасыр бұрын қайтарылды. Біздің мемлекеттігіміз мыңжылдықтардан бастау алады, оның тамыры тым тереңде жатқаны даусыз.».

Бірақ Қасым-Жомарт Кемелұлы үшін «мемлекеттік ұлтшылдық» «жабық кеңістік» идеологиясының синонимі емес, ашық, әмбебап үдерістегі халқымыздың рөлі мен орны туралы кең ауқымды түсінікті азаматтарға жеткізу тәсілі.

«Өз ұлтыңды өзгелерден биік қою түптің түбінде жарға жығады. Қазақ халқы өзгелерден кем емес, бұл – ақиқат, бірақ артық та емес деп айтуымыз керек…

Қазақстан Ұлы дала жүрегі ретінде бүгін де өзінің тарихи миссиясын жалғастыра беруі керек. Көне заманнан келе жатқан көшпенділер дәстүрі елді артқа тартатын емес, болашаққа бастайтын мықты қуат көзі болуға тиіс. Дей тұрғанмен, тарихты аңызға айналдырып, ескі заманның шырмауында қалып қоюға да болмайды» - дейді ол.

Президент өзінің ауқымды көзқарастары арқылы рухани құндылықтар мен экономиканы, ұлттық бірегейлік пен мемлекеттік даму міндеттерін табиғи түрде бір арнаға тоғыстырады. Осылайша, ол Қазақстанның халықаралық ауқымда орасан зор мүмкіндіктері бар төрт саланы атайды: цифрландыру және жасанды интеллект, көлік және транзит, энергетика, агроөнеркәсіптік сектор және қозғаушы күш болуға тиіс адами капитал.

Толық цифрландыруды дамыту және ЖИ-ді экономикаға, қоғамға және мемлекеттік басқаруға кеңінен енгізу көптен бері Президенттің басты талаптарының біріне айналды. Ал соңғы оқиғалар  бұл бастамалардың негізділігін ғана растайды.

«Жаңа заманда біздің алдымызда жаңа міндеттер тұр. Көптеген ел өзінің салт-дәстүрі мен қазіргі инновацияларды өзара үйлестіру арқылы дамудың даңғыл жолына түскенін тарихтан көріп-біліп отырмыз.

Жасанды интеллект барлық салаларды түбегейлі өзгертуге тікелей қатысады... Адам қызметінің мәні мен формаларының өзі өзгеруде».

Басқаша айтқанда, Мемлекет басшысы жасанды интеллект пен цифрландыруды қауіпті жаһандық сын-қатерлерді еңсерудің ғана емес, сонымен қатар оларды Қазақстанның қарқынды және табысты өсуінің кең әлеуетіне айналдырудың маңызды құралы ретінде қарастырады.

«Экономиканың барлық саласына цифрлық технологиялардың енгізілуі еліміздің бәсекеге қабілетін арттыратын ең басты фактор болуға тиіс.

Бұл жерде цифрлық активтер индустриясы мен блокчейн технологиясын дамыту маңызды рөл атқарады.

Цифрлық активтердің заңды айналымын қамтамасыз ету, криптоайырбастау қызметін жүргізу және цифрлық майнингке инвестиция тарту үшін осы саланы реттеу ісін ырықтандыруда шұғыл шаралар қабылдау қажет» - деді Президент Құрылтайда.

2017-18 жылдардағы «Ақ жол» фракциясы депутаттары мен Ұлттық банк пен Үкімет арасындағы даулар еріксіз еске түседі, олар криптовалютаны қолданудың орнына, оған тыйым салып, сол арқылы елімізде экономиканың қарқынды дамып келе жатқан жаңашылдықты іске асыруды жылдар бойы «мұздатып» тастаған.

Егер бұл құбылыс барлық жерде дамып жатса және оны тоқтату мүмкін болмаса, онда бір ғана шешім қалады – «түсініп, жетекшілік ет», яғни заңдастырып, реттеу – 2018 жылғы мамырда Үкіметке жолдаған депутаттық сауалда осылай деген едік (https://akzhol.kz/ru/blog/migrated_6078), бірақ, нәтижесіз.

Осы орайда, шетелдік нарықтар тәжірибесі қазір жаһандық жеткізу тізбегінен шығып жатқан цифрлық платформалар мен отандық өндірушілер арасындағы өзара әрекеттестік пен ынтымақтастықтың болмауы ұлттық экономикаға қаншалықты теріс әсер ететінін көрсетті. Ал Каспи банктің қарама-қарсы мысалы қазақстандық финтехтің бар әлеуетін айқын көрсетеді, оны дамыту және қорғау қажет.

Қасым-Жомарт Кемелұлының бұйрығы ұлттық экономикада үлкен рөл атқаратынына, білікті жұмыс орындарының алаңына айналып, қоғам мен бюджеттің жаңа табыс көзіне айналатын тұтас инновациялық саланы құрайтынына сенімдімін.

Мемлекет басшысы атап өткендей, реттелмейтін майнингтің бірінші толқыны аясында энергия тапшылығының қалыптасу тәжірибесін, сондай-ақ индустриялық және инфрақұрылымдық дамудың ауқымды жоспарларын ескере отырып, «Осындай нақты жағдайда өңірде және әлемде энергия тапшылығы тұрақты түрде өсе береді. Сондықтан Қазақстан электр энергиясымен өзін-өзі толық қамтамасыз етіп қана қоймай, әлемдік энергетикалық нарықта ірі экспорттаушыға айналуы тиіс...

Бірінші атом электр станциясын салу туралы шешімді референдумда мақұлдай отырып, азаматтар осы стратегиялық міндетті шешу бастамасын жасады...

Біз үшін ел экономикасының ондаған жыл бойы қарқынды дамуына берік негіз болатын жаңа энергетика саласын қалыптастырудың стратегиялық маңызы бар. Мен, дәл сол себепті, Қазақстанға бір емес, үш атом электр стансасын салып, ақырында толыққанды ядролық кластер қалыптастыру қажет деп есептеймін».

Мемлекет басшысының маңызды тапсырмаларының бірі өңірлік дамудағы теңгерімсіздіктерді жою және аймақтарда экономикалық өсудің жаңа нүктелерін құруды да атап өткен жөн. Бүгінде орта және ірі елдердің барлығы дерлік, соның ішінде бір жарым миллиард халқы бар Қытай да осындай проблемаларға тап болып отыр. Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, технологиялық жаңғыртудан кешігіп қалған кешегі өнеркәсіп лидерлері депрессия мен тоқырауға жиі ұшырайды.

Сондықтан даму қарқынын теңестіру, әлсіз аймақтарды «жоғары көтеру» қоғамның байлар мен кедейлерге бөлінуіне қарсы күреспен іс жүзінде бірдей.  Ал бұл кез келген әлеуметтік мемлекеттің бірінші кезектегі міндеттерінің бірі. «Күшті өңірлер – қуатты ел» – менің саяси бағытымның мызғымас қағидаттарының бірі, деген еді Президент.

Осы орайда ол биылғы жылы қаржыландыруға 8 триллион теңгеге дейін бөліп, келесі жылдары 10 триллионға дейін ұлғайту жоспарланып отырған ірі индустриялық және инфрақұрылымдық жобалардың ауқымды тізбесіне егжей-тегжейлі тоқталды.

«Бизнес әрдайым Үкіметтің назарында және солай болып қала береді», - деп атап өтті Қ.Тоқаев және осыған байланысты Қашағандағы газ өңдеу зауытының, екі магистральдық газ құбырының, Қызылорда мен Түркістан облысындағы ПГУ электр стансаларының, Алматыдағы екі ЖЭО жаңғыртуды, Қарағанды мен Екібастұзда ферроқорытпа зауыттарын, Жамбыл облысындағы химия кешенін, Алматы мен Қостанайдағы автомобиль зауыттарын іске қосу және т.б. мысалдарын келтірді.

Сондай-ақ, Мемлекет басшысы Астанадан Транскаспий дәлізіне дейін Торғай облысы арқылы өтетін және осы уақытқа дейін халық шаруашылығының шеткі түкпірінде қалып қойған Орталық Қазақстанның дамуына серпін беретін автожолдың құрылысын да бөлек атап өтті.

«Бізде мұндай жобалар өте көп: машина жасау, металлургия, мұнай-химия, агроөнеркәсіптік және көлік-логистика салаларында. Алдағы төрт жылда елімізде жыл сайын 200-ге жуық инвестициялық жоба іске қосылады. Осылайша біз жаңа индустриялық негізді қалыптастырып, еліміздің транзиттік-көліктік әлеуетін нығайта түсеміз», - деді Президент.

Менің ойымша, сирек және сирек жер металдарын өндіру және пайдалану әлеуетінің ашылуы да алыс емес, бұл туралы ол ақпан айында үкімет отырысында айтты. Дүние жүзіндегі оқиғалар осы ресурсқа қызығушылықтың жылдам өсуін және тіпті бәсекелестіктің күшеюін көрсетеді және мұндай шикізаттың ең бай қорларының біріне ие Қазақстан әлемдік нарықтың толыққанды қатысушысы бола алады және болуға тиіс.

Ең бастысы, Президент Қ.Тоқаев Құрылтайдағы сөзінің басында өз көзқарасын білдірген негізгі мәселе – салық реформасы. Айта кетерлігі, бұл пікірталаста отандық кәсіпкерлердің мүддесін қорғайтын «Ақ жол» демократиялық партиясы Үкіметке сындарлы қарсылас болып отыр.

Қасым-Жомарт Кемелұлы «Үкімет салық реформасының жаңа тәсілдерін ұсынғанын атап өтті. - Ұсынылған шаралар негізінен дұрыс және негізгі экономикалық және әлеуметтік факторларды ескереді.

Кәсіби мамандар да, жалпы жұртшылық та қосымша құн салығының мөлшерлемесін көтеру қажеттігіне түсіністікпен қарайды.

Біздің еліміз – әлеуметтік мемлекет. Сондықтан білім беру, денсаулық сақтау салаларына инвестиция салуды жалғастырамыз. Бұл – біздің конституциялық міндетіміз…

Үкімет салық төлеуден жалтару үшін бизнесін бөлшектейтіндердің әрекетіне орынды назар аударды… Заңнамадағы олқылықтар бизнесті бөлшектеуге жол беріп отырғанын мойындау керек. Бұл мәселеге Үкімет те, депутаттар да жете мән бермеген…

Енді ахуалды шұғыл түзету қажет. Үкімет пен Парламентке айтарым – заңнамаға жедел түрде тиісті түзетулерді енгізу керек».

Расында да, жаңа Салық кодексінің жобасында Үкімет бұған дейінгі бірқатар тәсілдерді айтарлықтай қайта қарады. «Ақ жол» фракциясы нарықтың жекелеген қатысушылары үшін бәсекеге қабілетсіз артықшылықтар туғызатын негізсіз жеңілдіктер мен преференциялардың қысқаруын құптайды.

Біз, сондай-ақ, елдің ішкі жалпы өніміндегі салықтардың үлесін арттыру қажеттігіне сенімдіміз, оның үстіне өткен жылы «Ақ жол» бұл заң жобасына жоғары табыстылығы бар салаларға – банктерге, ірі тау-кен өндіруші компанияларға, табиғи шикізатты экспорттаушыларға, ойын бизнесіне салық жүктемесін арттыру бойынша ұсыныстар енгізді; Оған қоса, бұл жерде бюджет кірісін бірден екі бағытта ұлғайтқан жөн: табиғи байлықтар экспорты үшін ҚҚС қайтаруды едәуір азайту арқылы да, ірі компаниялардың таза табысынан төленетін және тұтынушы бағасына немесе халықтың әлеуметтік әл-ауқатына әсер етпейтін корпоративтік табыс салығын арттыру арқылы да.

Премьер-министр О.Бектенов жақында салық төлеуден жалтару схемаларын қатаң әшкерелегеннен кейін құрылыс және сауда саласында алпауыттарына қатысты да (әлеуметтік тұрғын үй құрылысын қоспағанда) осындай тәсілдерді қарастыру керек шығар.

Сонымен қатар, «Ақ жол» фракциясы импорттан ҚҚС түсімдерін ұлғайту және салық төлеуден жалтарудың бір түрі ретінде контрабандамен күресу туралы тұрақты түрде сауалдар жасайды (мысалы, биылғы жылдың 26 ақпанындағы депутаттық сауал).(https://akzhol.kz/kk/initiated-bills/sal-zhnndeg-pkrtalastar-keznde-biudzhet-pen-otand-biznest-dletsz-importtan-orau-azhet).

Ал ҚҚС мәселесіне келсек, «Ақ жол» фракциясы Мемлекет басшысына экономиканың әлеуметтік және басым секторлары үшін сараланған салалық мөлшерлемелерді енгізу туралы шешіміне ризашылығын білдіреді, бұған дейінгі жылдар бойы Үкімет бұдан табандылықпен бас тартып келді. Естеріңізге сала кетейік, пандемия кезінде Президент Қ.Тоқаев өз шешімімен әлеуметтік маңызы бар тауарларға ҚҚС-тың 8 пайыздық төмендетілген мөлшерлемесін енгізген болатын, алайда біздің фракция депутаттары Салық кодексіне тиісті түзету енгізуді ұсынғанда, бұл ұсынысқа шенеуніктер тосқауыл қойған болатын. Тек биылғы жылдың 7 ақпанындағы Президенттің тікелей тапсырмасынан кейін ғана сараланған мөлшерлемелер қазіргі заң жобасына енді, соның өзінде 8 емес, 10 пайыз болып.

Бизнестің бөлшектенуімен күресу үшін Үкімет ҚҚС шегін күрт төмендетуді ұсынды.

Дегенмен, қазіргі шек те Қаржы министрлігіне бөлшектеніп, салықтан жалтарған 633 ірі компанияны анықтауға кедергі болған жоқ. Ал мұндағы тиімді құрал шекті төмендету емес, «цифрлық ҚҚС»-ті пайдалану болды.

Мемлекет басшысы Құрылтайда сөйлеген сөзінде: «Жасанды интеллектті пайдалану бюджет қаражатын пайдалану тиімділігін күрт арттыруға, салықтық және кедендік әкімшілендіруді жақсартуға мүмкіндік береді» деп атап көрсеткені кездейсоқ емес.

Салық төлеуден жалтару көп жолды схемалар арқылы жүзеге асады, мұнда біртұтас өндірістік процестің бөлшектенуі тек бірінші кезең болып табылады, одан кейін ақшаны шығару немесе жалған мәмілелер арқылы қаржыны соңғы бенефициарлармен біріктіру жүзеге асырады. Мұнда шешуші рөлді қатысушылар арасындағы қарым-қатынастар және олардың қаржылық әрекеттері атқарады. Сондықтан, бизнестің жасанды бөлшектенуін тек қана айналым шегі арқылы анықтау мүмкін емес, бұл Президент айтқандай, цифрлық құралдар арқылы шешуге арналған тиісті алгоритмдер үшін тапсырма. Бұл бағытта қазірдің өзінде белгілі қадамдар жасалып жатыр, осылайша, Қаржы министрлігіне алғашқы ірі компанияларға талап қоюға мүмкіндік туды. «Ақ жол» фракциясы Қ.Тоқаевтың мұндай схемалармен күресу бойынша заңнамалық шараларды әзірлеу туралы тапсырмасын жүзеге асыруға барынша белсенді қатысуға дайын.

Өз кезегінде, шекті 15 миллионға дейін күрт төмендету (бірден 5 есе!) нақты шағын бизнес үшін шамадан тыс ауыртпалық тудырады, өйткені олардың мұндай айналым кезіндегі таза пайдасы бүкіл жұмыс күші үшін айына 200-250 мың теңгені құрайды. Ал онда кем дегенде 3-5 адам жұмыс істесе, олардың жалақысы ең төменгі жалақыдан да төмен түседі. Бұл мұндай нақты кәсіпорындардың жабылу немесе көлеңкеге кету қаупін тудырады.

Ал заңды тұлғалармен жұмыс (B&B) үшін ҚҚС мен бөлшек сауда салығын жоспарлы түрде араластыру бөлек бухгалтерлік есеп жүргізу және штаттық есеп бөлімін ұстау қажеттілігіне әкеледі, бұл өнімсіз шығындар мен ШОБ үшін әкімшілік жүктемені арттырады.

«Ақ жол» фракциясы адал бизнес зардап шекпеуі үшін бұл мәселелер мұқият талқылауды қажет етеді деп есептейді.  Экономикада «Лаффер қисығы» деген бар, ол фискалдық ауыртпалықтың шамадан тыс артуы кірістердің қысқаруын тудыруы мүмкін екенін көрсетеді, мұны, әрине, болдырмау керек.

Сонымен бірге, ШОБ үшін бөлшек салық режимі қайта құрылуда: қызметкерлер санына шектеулер алынып тасталуда, табысы 100 миллион теңгеден асатын компаниялар жалақы қорын салық салынатын табыстан шегеретін болады. Бұл оң шешімдер, бірақ оларды тек жеке тұлғалармен жұмыс (B&C) және қызмет түрлерінің қысқартылған тізімі үшін ғана белгілеу ұсынылуда, бұл да талқылауды қажет етеді.

Әлеуметтік салдар мен бизнестің мұндай жағдайларға бейімделуін жұмсарту үшін ҚҚС-тың жаңа форматын кезең-кезеңімен енгізу туралы ұсыныстардың айтылып жатқаны кездейсоқ емес. Депутаттардан түскен осы және басқа да ұсыныстардың барлығы Мәжілістің жұмыс топтарында талқылануда, Президент талқылаудың басынан-ақ күтіп отырғандай, Парламент пен Үкімет дұрыс шешімдер қабылдайтынына сенімдімін.

Осы орайда, Қасым-Жомарт Кемелұлының бюджетті толтыру үшін «Бірінші кезектегі емес шығындар азаяды. Үкімет жыл соңына дейін мұндай шығындарды қалай оңтайландыру керектігін шешуі керек» дегенін аса маңызды деп санаймыз.

Бұл тапсырмада жыл сайын Жоғарғы есеп палатасы мен уәкілетті органдар есеп беретін тиімсіз шығындарды азайту және сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес мәселелері қарастырылған.

Осылайша, Президент Қ.Тоқаевтың Құрылтайда көтерген мәселелері бізді қазіргі сәтті басқа қырынан көруге мәжбүр етті. Олар біздің алға жылжуымыздың тірегі бола алады деп үміттенемін.